Ontstaan concept gender

Geslachtskenmerken zijn niet universeel 

Uit haar antropologisch onderzoek van drie stammen in Nieuw-Guinea uit de jaren '30 constateert de Amerikaanse antropoloog Margaret Mead (1901-1978) dat ideeën over vrouwen en mannen vooral bepaald worden door culturele factoren en minder door biologische verschillen.

Bij de Arapesh wordt nauwelijks onderscheid gemaakt tussen 'mannelijk' en 'vrouwelijk' gedrag. Iedereen gedraagt zich op een manier die in de Verenigde Staten 'vrouwelijk' zou bestempeld worden. De Mundugumor kennen evenmin stereotiep vrouwelijk en mannelijk gedrag, maar wat in het Westen als typisch mannelijk gedrag wordt beschouwd, is hier de standaard: agressief, uitdagend en autoritair. En bij de Tchambuli zijn vrouwen eerder 'agressief' en mannen eerder 'zacht'.

Je wordt tot vrouw gemaakt

In 1949 verdedigt de Franse filosoof, auteur en feminist Simone de Beauvoir (1908-1986) in Le Deuxième Sexe (1949) de stelling dat de man de norm is, de vrouw is de Ander. Mannen zien zichzelf als subject en vrouwen als object. Mannen hebben voor zichzelf een bestemming gekozen die de werkelijkheid overstijgt, vrouwen moeten het doen met de immanentie van het vrouw-zijn. 

Vandaar ook de Beauvoirs stelling: 

de Beauvoir meent dat we moeten ontmaskeren hoe de maatschappij en de geschiedenis onze ideeën over vrouwen en mannen beïnvloeden. 

Tegenstanders verwijten de Beauvoir dat ze een mensbeeld hanteert waarin de betekenis van het biologische sekseverschil volkomen geminimaliseerd wordt, omdat ze ideeën over een gefixeerde, biologisch en genetisch bepaalde mannelijke of vrouwelijke natuur, resoluut afwijst. Ze verzet zich bijvoorbeeld sterk tegen ideeën over een natuurlijke aanleg of drang tot moederschap, waarin een vrouw zichzelf als vrouw maximaal zou kunnen ontplooien. 

Volgens de Beauvoir worden meisjes in hun opvoeding gesterkt in 'vrouwelijke' eigenschappen, het omgekeerde gebeurt bij jongens. Terwijl jongens de kans krijgen zich werkelijk op iets toe te leggen, zijn meisjes vanaf 15 jaar erop gericht een geschikte echtgenoot te zoeken. Dit belet hen andere interesses volwaardig uit te bouwen. 

Waarom bereiken zo weinig vrouwen de hoogste besluitvormingsniveaus van het politieke, maatschappelijke en economische leven? Waarom verloopt de inhaalbeweging van vrouwen in het publieke domein zo moeizaam? de Beauvoir meent dat de 'patriarchale maatschappij' de oorzaak vormt van de achterstelling van vrouwen, een maatschappij waarin het overheersende patroon van de verhoudingen tussen de seksen gebaseerd is op normen, waarden en gedragswijzen die voor vrouwen een inferieure en voor mannen een superieure plaats en betekenis tot gevolg hebben. 

Simone de Beauvoir eindigt Le Deuxième Sexe met een oproep aan mannen en vrouwen om de strijd niet te staken en ze wijst op het belang van opvoeding en keuzevrijheid bij de betekenisgeving rond 'vrouwelijkheid' en 'mannelijkheid'.

Introductie gender, genderrollen en het onderscheid tussen gender en sekse

Om op een minder restrictieve manier over vrouwelijkheid en mannelijkheid te denken introduceren de Amerikaanse ontwikkelingspyschologen John Money (1921-2006) en Robert Stoller (1924-1991) in de jaren '50 en '60 de termen 'gender' als sociaal geslacht, 'genderrollen' en het onderscheid tussen gender en sekse.

De mystieke vrouw

De Amerikaanse sociaal activist Betty Friedan (1921-2006) bekritiseert het ideaalbeeld van de vrouw aan de haard in The Feminine Mystique (1962). Friedan beschrijft hierin het duidelijke ongenoegen dat bij witte huisvrouwen uit de middenklasse speelt: het probleem zonder naam. Uit gesprekken blijkt dat vrouwen geen werkelijke voldoening krijgen uit hun rol als moeder, echtgenote en huisvrouw.

Om het 'probleem zonder naam' te lijf te gaan pleit Friedan voor een nieuw levensplan voor de vrouw. De vrouw moet het huishoudelijk werk niet meer als carrière, maar als bijzaak zien. Het huwelijk moet niet meer geïdealiseerd worden. Het clichébeeld van de vrouw moet door onderwijs worden afgebroken en vrouwen moeten de kans krijgen om een job uit te oefenen waarin ze zich emotioneel en intellectueel kunnen ontplooien.

Wij, vrouwen

Betty Friedan en andere feministische denkers zoals Kate Millett, Shulamith Firestone en Germaine Greer beschouwen het zichtbaar maken van verdrukkingsmechanismen als absolute voorwaarden voor effectief verzet tegen genderongelijkheid. Alleen wie de oorzaak ervan kent, kan deze oorzaak benoemen en analyseren, kan ongelijkheid stelselmatig en doelbewust via politieke en beleidsmatige weg bestrijden, zo luidt hun argumentatie.

Opmerkelijk aan deze benadering van vooral westerse, witte en langer opgeleide middenklassevrouwen, is dat sterk gedacht wordt vanuit een collectiviteitsbesef. Auteurs denken en schrijven in termen van 'wij vrouwen'. 

Theorievorming staat in die tijd uitdrukkelijk in het teken van maatschappelijk engagement. Diepgaande theoretische studies zouden bijdragen tot meer efficiënte en doelgerichte acties van vrouwenbewegingen tegen genderongelijkheid.

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• When sex became gender / Shira Tarrant, 2006 - RoSa-ex.nr.: FII p/447
• Feminist anthropology: past, present and future / Pamela L. Geller en Miranda K. Stockett, 2006 - RoSa-ex.nr.: FII p/429
• Sexual politics / Kate Millett, 1972 - RoSa-ex.nr.: FIII a/162
• The Female Eunuch / Germaine Greer, 1971 - RoSa-ex.nr.: FIII a/243

• The dialectic of sex: the case for feminist revolution / Shulasmith Firestone, 1970 - RoSa-ex.nr.: FIII a/155
• The feminine mystique / Betty Friedan, 1964 - RoSa-ex.nr.: FII a/841
• Male and female: a study of the sexes in a changing world / Margaret Mead, 1957 - RoSa-ex.nr.:  FI n/4
• Le deuxième sexe / Simone de Beauvoir, 1949 - RoSa-ex.nr.: FIII a/73