Rosa Luxemburg

Rosa Luxemburg is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van democratisch socialisme in Europa. Als revolutionair en politieke theoretica staat ze aan de wieg van de Poolse Sociaal-Democratische Partij (SDP) en de voorloper van de Communistische Partij van Duitsland. Hoewel haar doorgedreven antimilitarisme voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog haar enkele jaren gevangenschap opleveren, blijft Luxemburg heldere en hoopvolle kritiek leveren in tal van essays, brieven en boeken die tot vandaag een bron van tijdloze politieke filosofie vormen. 

Samen met Karl Liebknecht voert ze in 1919 de Duitse opstand aan tegen de sociaal-democratische regering die verantwoordelijk was voor de gruwelen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Niet veel later slaat het repressieve regime terug: rechts-extremistische vrijkorpsen slaan de opstand met geweld neer. Zowel Luxemburg als Liebknecht worden gearresteerd, gemarteld en vermoord. Als twee spilfiguren in de internationale arbeidersbeweging, veroorzaakt hun dood een schok. De twee pacifistische socialisten blijven tot vandaag symbool staan voor de klassenstrijd en worden ook een eeuw na hun moord nog gevierd als socialistische martelaars.

Rosa Luxemburg is haar tijd ver vooruit: haar inzichten in het begin van de twintigste eeuw voorspellen met een akelige precisie kwalen van de eenentwintigste eeuw:de oorzaken van klimaatverandering en milieuvervuiling, de inperking van privacy in de surveillancestaat en de vercommercialisering van de zorg.

Leven

Rosa Luxemburg is geboren op 5 maart 1871 in Zamość, maar groeit op in Warschau, Polen, dat op dat moment door de Russische tsaar wordt bestuurd. Haar familie is Joods en komt uit de lagere middenklasse. Bij wijze van uitzondering mag Luxemburg als enige joodse meisje naar het gymnasium. Daar krijgt ze al snel te maken met het repressieve regime: haar moedertaal, Pools, is verboden en omdat ze uit een Joodse familie komt, wordt ze als tweederangsleerling behandeld. Deze ervaringen met onrecht zullen haar kritisch bewustzijn en politiek denken aanscherpen.

Wanneer Luxemburg vijftien is, wordt ze bekend met de werken van Karl Marx en sluit ze zich aan bij activiteiten van de revolutionaire partij Proletariat die de armoede onder de arbeidersklasse aanklaagt. Haar politiek engagement leidt ertoe dat ze in 1889 moet vluchten naar het buitenland om arrestaties te voorkomen. De achttienjarige marxist verstopt zich in een lading stro op een boerenkar, regelt onderweg illegale papieren en arriveert in Zwitserland, destijds een vrijhaven voor Russische en Poolse socialisten. Toch is dat niet de enige reden waarom ze naar Zürich trekt: het is de enige Europese stad waar vrouwen destijds toegelaten worden tot de universiteit. Luxemburg studeert economie, filosofie, ornithologie, plantkunde en geologie. In 1892 kiest ze voor rechten, waarna ze in 1897 doctoreert aan de universiteit van Zürich. Het is in die tijd dat ze de marxistische intellectueel Leo Jogches ontmoet, wie lange tijd haar geliefde en strijdmakker zou zijn.

Bron foto: WikiCommons

In Zwitserland komt ze ook in contact met verbannen Russische revolutionairen als Pavel Axelrod, Anatoli Loenatsjarski en George Plechanov. Hun meningen verschillen: Luxemburg legt de nadruk op socialistisch internationalisme in plaats van op nationalisme. Het universalisme dat haar politieke gedachtegoed haar leven lang zal kenmerken weerklinkt in haar bekende woorden: "Ik voel me thuis in de wereld".

Na haar studies, trekt Luxemburg naar Parijs, waar ze voor het eerst deelneemt aan een internationaal socialistisch congres, waar ze wordt weggestemd als afgevaardigde van de Poolse fractie. In 1898 keert ze terug naar Polen en sticht er de Sociaaldemocratische Partij van het Koninkrijk Polen en Litouwen (SDKPiL). Ook hierdoor is ze een uitzondering. In deze tijd zijn er nauwelijks vrouwen te vinden aan universiteiten of in de politiek.

Sociale hervorming of revolutie (1899)

Luxemburg is nog maar net teruggekeerd in Polen, of ze besluit te vluchten naar Duitsland door middel van een schijnhuwelijk met Gustav Lübeck. Op die manier verwerft ze de Duitse nationaliteit. Ze vestigt zich in Berlijn, waar ze een van de leiders wordt van de linkervleugel van de Sociaaldemocratische Partij (SDP) van Duitsland. Ze wordt bevriend met politici als Karl Kautsky, Clara Zetkin en Karl Liebknecht. Luxemburg mengt zich in een debat dat de partij op dat moment verdeelt en schrijft daarover een van haar belangrijkste werken: Sociale hervorming of revolutie, gepubliceerd in 1899.

In Sociale hervorming of revolutie betoogt Luxemburg, in navolging van Karl Marx, dat er revolutionaire massa-actie nodig is om internationaal socialisme te verwezenlijken. Daarmee gaat ze in tegen de ideeën van de Duitse reformist Eduard Bernstein, die van mening is dat het kapitalisme steeds gematigder zal worden en het socialisme het best geleidelijk ingevoerd wordt via vakbondsactiviteiten en parlementaire politiek. Luxemburg verdedigt de noodzaak van revolutie, met het argument dat het parlement niets meer is dan een burgerlijke schijnvertoning. Ze krijgt daarmee veel navolging, onder meer van Karl Kautsky, de belangrijkste theoreticus van de Tweede Internationale. Later zal Luxemburg daad bij woord voegen en experimenteren met directere vormen van democratische participatie.

Antimilitarisme voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog

In 1905 breekt de eerste Russische Revolutie uit. Rosa Luxemburg keert terug naar Polen, waar ze de leiding van haar partij overneemt en deelneemt aan de strijd. In maart 1906 wordt ze gearresteerd. Na vier maanden gevangenschap wordt ze om gezondheidsredenen vrijgelaten, en keert ze terug naar Duitsland, waar ze begint te doceren aan de partijschool van de SPD. In deze periode ontwikkelt ze haar theorie van de massastaking als het belangrijkste instrument van het proletariaat, die ze beschrijft in Massenstreik, Partei und Gewerkschaften in 1906.

Tijdens een congres van de sociaal-democratie in Stuttgart in 1907 waarschuwt RoSa Luxemburg voor de naderende oorlog, die volgens haar in feite kapitalistische doeleinden had: de Europese grootmachten vechten om kolonies, grondstoffen, goedkope arbeid en uitbreiding van economische macht. In 1912 schrijft  ze een ander belangrijke werk: Accumulatie van het Kapitaal (1912). Daarin stelt ze dat het kapitalisme, door een steeds grotere concentratie van kapitaal in handen van een steeds kleinere groep mensen, onvermijdelijk resulteert in toenemende ongelijkheid en bijgevolg in een reeks crisissen ten onder zal gaan.

In 1912 betoogt ze in het artikel Vrouwenkiesrecht en klassenstrijd dat het vrouwenkiesrecht een gruwel is voor de kapitalistische staat, omdat daarachter de miljoenen vrouwen schuilen die de revolutionaire sociaaldemocratie zouden versterken.

Tijdens een toespraak op 26 maart 1913 in Frankfurt, herhaalt ze haar antimilitaristische oproep tot verzet tegen de dreigende oorlog. Ze wordt veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf wegens burgerlijke ongehoorzaamheid. Het komt tot een breuk tussen Luxemburg en de SPD, die zij te gematigd en reformistisch vindt, onder meer vanwege het goedkeuren van oorlogskredieten aan de keizerlijke regering, die de Duitse oorlogsinspanning tijdens de Eerste Wereldoorlog moeten financieren. In 1915 schrijft Luxemburg onder een pseudoniem een pamflet tegen de oorlog dat bekend wordt als de Junius Brochure. Daarin stelt de Pools-Duitse revolutionair dat de Eerste Wereldoorlog “niet pas in Sarajevo in juli in 1914 begon, maar al jaren daarvoor, opgezweept door de winstzucht van de industrie en de miljoenenhonger van de Duitse bank, die zich op de gebieden van Azië en Turkije wilden storten en daarom het ultimatum van Oostenrijk aan Servië hebben geprovoceerd.”  

In 1916 richt ze samen met Karl Liebknecht de Spartakusbond op, waarmee ze een revolutie beogen die niet via het parlement loopt, maar via raden opgericht door arbeiders en soldaten, geïnspireerd door de Commune van Parijs (1871) en later geprezen door de politieke filosoof Hannah Arendt. Al snel wordt Luxemburg opnieuw veroordeeld, waardoor ze het grootste deel van de Eerste Wereldoorlog in de gevangenis doorbrengt. Tijdens haar gevangenschap schrijft ze verschillende werken en voert ze de partij aan.

Moord op Rosa Luxemburg

In december 1918 vormt Rosa Luxemburg samen met Karl Liebknecht de Spartakusbond om tot de Communistische Partij van Duitsland (KPD). In navolging van Rusland breekt er ook in Duitsland een revolutie uit, de Spartakusopstand, onder leiding van Luxemburg en Liebknecht. De Duitse revolutionairen willen afrekenen met de (Duitse) sociaaldemocratische regering van Ebert, die het land naar een vier jaar durende, rampzalige wereldoorlog had geleid. De sociaaldemocratische regering laat het er niet bij en schakelt begin 1919 contrarevolutionaire soldatenmilities, de zogenaamde vrijkorpsen, in om tegen betaling de revolutionaire opstand kordaat de kop in te duwen. De gevechten worden steeds bloediger en grootschaliger.

In de nacht van 15 op 16 januari 1919 worden Luxemburg en Liebknecht gevangengenomen en ondervraagd in het Berlijnse Edenhotel. Extreemrechtse soldaten voeren hen naar de nabije Tiergarten, waar ze Luxemburg met een geweerkolf bewusteloos slaan. Freikorps-luitenant Hermann Souchon schiet haar door het hoofd. Haar lichaam wordt in het Landwehrkanaal gegooid ter hoogte van de Liechtensteinbrücke. De volgende weken worden in het kanaal nog honderden vermoorde (vermeende) spartakisten gegooid. Op 31 mei wordt het lichaam van Luxemburg uit een sluis gehaald. Op 13 juni 1919 wordt ze begraven naast Liebknecht op het Zentralfriedhof in Berlin-Friedrichsfelde. De moord op Rosa Luxemburg leidt tot een gepolitiseerd proces. Haar moordenaar, Hermann Souchon, wordt uiteindelijk niet eens vervolgd.

Gecensureerd door mannen, gevierd door vrouwen

In 1919 willen Leo Jogiches, Clara Zetkin en Mathilde Jacob de verzamelde werken van Luxemburg uitgeven. Deze uitgave loopt vertraging op omdat Lenin zich niet in alle opvattingen van Luxemburg kan vinden. Dat is niet onverwacht: Rosa Luxemburg was bijzonder kritisch ten opzichte van Lenin en Trotsky, en werd door de partij nauwlettend in de gaten gehouden vanwege haar publieke kritieken op het autoritaire karakter van het Sovjet leiderschap. Zo liet Luxemburg zich ontvallen dat de Russische revolutie haar emancipatorische ideaal van een socialistische democratie uit oog verloren was en dat critici binnen de partij (zoals zijzelf) gecensureerd en bejegend werden:

Volgens Luxemburg zouden meer onafhankelijke landen leiden tot een verzwakking van de internationale arbeidersklasse, terwijl Lenin stelt dat een volk dat zich onderdrukt voelt het recht heeft op zelfbeschikking en onafhankelijkheid. Stalin beschouwt de ideeën van Luxemburg als ronduit gevaarlijk, waardoor haar boeken en essays nog jaren na haar dood gecensureerd worden. Pas na 1970 komen haar verzamelde werken uit. In die tijd herontdekt ook de vrouwenbeweging het gedachtegoed van Rosa Luxemburg. 

Volgens Luxemburg is de bevrijding van de vrouw onlosmakelijke verbonden met de bevrijding van de arbeidersklasse: de arbeidersklasse kan nooit volledige vrij zijn zonder de bevrijding van de vrouw en andersom.

Hoewel Rosa Luxemburg niet actief was in de dan zeer actieve internationale vrouwenbeweging die tegen de eeuwwisseling vocht voor het vrouwenkiesrecht, zag zij feminisme en socialisme als inherent verbonden met elkaar vanwege hun streven naar gelijkheid. Haar marxistische overtuiging leidde haar bovendien geregeld tot het uiten van kritiek op de naar haar mening erg burgerlijke vrouwenbeweging die enkel de belangen van middenklasse vrouwen behartigden en de specifieke noden van arbeidsters over het hoofd zagen. Luxemburg was dan ook kritisch ten opzichte van het liberaal feminisme destijds: "Most of those bourgeois women who act like lionesses in the struggle against "male prerogatives" would trot like docile lambs in the camp of conservative and clerical reaction if they had suffrage."

Postume erkenning

In 1986 maakt Margarethe von Trotta een film over Rosa Luxemburg met in de hoofdrol Barbara Sukowa.

In 2020 wordt een deel van 2600 brieven die Rosa Luxemburg schreef in het Nederlands uitgegeven door uitgeverij Van Oorschot, onder de titel Ik voel me in de hele wereld thuis.

Heel wat straten zijn vernoemd naar Rosa Luxemburg en Bülowplatz Platz, een plein in Berlin-Mitte, is hernoemd tot Rosa-Luxemburg-Platz.

Bron foto: Frank Behnsen, CC BY-SA 3.0, via WikiCommons

Op de plek waar haar lichaam in het Landwehrkanaal werd gegooid, staat een gedenkteken met haar naam.

In 2019 verwijderen de Pools autoriteiten het herinneringsplakkaat op Rosa Luxemburgs huis in Zamość als reactie op de hernieuwde, internationale belangstelling voor haar werk. De transnationale alternatieve beleidsgroep Rosa-Luxemburg-Stiftung zet de nalatenschap van Luxemburg voort en zet zich in tegen oorlog en voor het koppelen van politieke vrijheid aan sociale gelijkheid.  

Bron foto: OTFW, Berlin, CC BY-SA 3.0, via WikiCommons

In de pers:

• Rosa Luxemburg hield meer van koolmezen dan partijgenoten (Trouw, 04/04/2020)
• Rosa Luxemburgs ‘Brieven’: Het belang van ‘ein guter Mensch’ (DeWereldMorgen, 02/04/2020)
• Monter ondanks alles (De Groene Amsterdammer, 06/03/2019)
• Germany remembers Rosa Luxemburg 100 years after her murder (The Guardian, 15/01/2019)

Meer lezen?

• RoSa thema: Marxistisch en socialistisch feminisme

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• On revolution, 1897-1905 / Rosa Luxemburg et al (Eds.), 2019 – RoSa-ex.nr.: FI b/249
• Rosa Luxemburg: the biography / J.P. Nettl, 2019 – RoSa-ex.nr.: T/1354
• The legacy of Rosa Luxemburg / Norman Geras, 2015 – RoSa-ex.nr.: M/526
• Red Rosa: a graphic biography of Rosa Luxemburg / Kate Evans & Paul Buhle (Ed.), 2015 – RoSa-ex.nr.: Q/248
• The complete works of Rosa Luxemburg / Rosa Luxemburg, Peter Hudis & Paul LeBlanc (Eds.), 2014 – RoSa-ex.nr.: FI i/38
• The complete works of Rosa Luxemburg / Rosa Luxemburg & Peter Hudis (Ed.), 2014 – RoSa-ex.nr.: FI i/39
• Socialism or barbarism: selected writings / Rosa Luxemburg, Paul Le Blanc & Helen C. Scott (Eds.), 2010 – RoSa-ex.nr.: M/421
• Ecrits politique, 1917-1918 / Rosa Luxemburg & Claudie Weill (Ed.), 1971 – RoSa-ex.nr.: FII m/520