Anne Lister

Anne Lister (1791-1840) is een waar fenomeen. Ze is tegenwoordig vooral bekend omdat ze in het negentiende eeuwse Engeland gendernormen over kleding, rol, houding, bezigheden en gedrag aan haar laars lapt en ook vrij comfortabel - weliswaar onder de radar - als lesbienne door het leven gaat. Haar wensen en gevoelens beschouwt ze als 'haar door God gegeven recht'.

Jarenlang houdt Lister dagboeken bij waarin ze onder meer haar verliefdheid voor en relaties met vrouwen beschrijft, maar ook haar dagelijkse bezigheden, zorgen als vrouwelijke landeigenaar of strijd inzake gender- en sociale normen in woorden probeert te vatten. Deze dagboeken zijn allemaal bewaard gebleven en bieden een interessante inkijk op het leven buiten de sociale normen van het historische tijdperk waarin Lister's leven zich afspeelt. 

In 1834, wanneer 'homoseksuele handelingen' strafbaar zijn en lang voor er sprake is van  de term lesbienne, LHBTQ+, de holebibeweging of het homohuwelijk, treedt Lister in het huwelijk met haar partner Ann Walker. Het huwelijk wordt niet officieel ingewijd, noch officieel erkend, wel nemen ze samen het sacrament in de Holy Trinity Church in het Britse York. Daarna beschouwen beide vrouwen elkaar als hun partner voor het leven. Het is, voor zover men weet, het eerste in de kerk gezegende huwelijk tussen twee mensen van hetzelfde geslacht. 

Anne Lister krijgt wel eens de bijnaam 'de eerste moderne lesbienne'. Toch mag ze geroemd worden om zoveel meer dan dat: als pionierend auteur, entrepreneur, landeigenaar, lokaal politica, avonturier en zelfs bergbeklimmer. Kortom: elke restrictieve norm die er rondom haar leeft voor vrouwen lijkt ze de willen doorbreken & dat doet ze dan ook.

'Onhandelbare tomboy

Anne Lister groeit op in een familie van landeigenaars in het Britse Yorkshire. De familie Lister kan als gegoed, maar niet rijk worden beschouwd, naar de normen uit die tijd. Van jonge vrouwen wordt vooral verwacht dat ze zich 'netjes, onderdanig en gehoorzaam' gedragen. Blijken dat nu juist niet de eigenschappen waar Anne Lister in uitblinkt.

Bron foto: WikiCommons

Als kind al omschrijven mensen uit Lister's omgeving haar als 'onhandelbaar' en 'een halve jongen'. Op haar zevende weten haar ouders niet meer wat ze met haar moeten aanvangen. Op naar de kostschool. Een omgeving met alleen meisjes 'zal haar goed doen' om zich 'vrouwelijker' te gedragen, is de overtuiging van haar ouders. De afzondering en het harde beleid op de kostschool scherpen enkel Lister's notie dat ze anders is en dat dit niet 'haar verhaal' is. Ze ervaart er op haar vijftiende ook haar eerste liefde voor en seksuele ervaring met een andere jonge vrouw. Het is ook in deze periode dat ze een dagboek begint bij te houden.

Het grootste deel van haar leven brengt Anne Lister door op het familielandgoed Shibden Hall in Halifax, samen met haar tante en oom. In 1826, na de dood van haar oom, erft ze Shibden Hall en de daarbij horende landgoederen: een aantal boerderijen, een steengroeve en een kolenmijn. Met haar tante onderhoudt Lister een goede band. Ze is bijvoorbeeld een van de weinigen die op de hoogte is van Lister's relaties en verliefdheden.

Lak aan heersende gendernormen

Anne Lister is een (zelf)opgeleide en zelfverzekerde vrouw, in een tijd waarin vrouwen zelden de kans daartoe krijgen. Gehoorzaamheid, frivoliteit, vrouwelijkheid, daar heeft ze lak aan. Ze bezit een intelligentie - op het vraatzuchtige af - en is vastbesloten om 'alles te leren wat een man mag en kan'. Het merendeel van haar tijd brengt ze door met het verslinden van boeken over de meest uiteenlopende thema's, van politiek en geschiedenis, over wetenschap tot literatuur en muziek.

Van kinds af aan valt Lister op. Naar de buitenwereld toe vooral omdat ze zich, als het gaat om kleding, niet aan de strikte normen voor vrouwen houdt of er op z'n minst een mouw aanpast: ze kleedt zich als ze kan in het zwart, met laarzen onder haar rok en een bijpassende hoed en vest. Allemaal 'mannelijke' toetsen die het haar net toestaan soepeler met heersende kledingnormen om te gaan (een broek dragen had waarschijnlijk een brug te ver geweest). 

Ze valt op in het straatbeeld van Halifax en York, waar haar sociale leven zich afspeelt. Een bijnaam blijft dan ook niet lang uit: Gentleman Jack. Over het algemeen gebeurt het spottend of zonder veel gevaar, maar niet altijd. Lister krijgt te maken met verwensingen, oneervolle voorstellen en bedreigende brieven. Dit alles laat haar niet koud, maar ze probeert het zo weinig mogelijk te uiten, behalve in haar dagboeken, daar pent ze onbekommerd neer hoe ze dit alles meemaakt en verwerkt. 

Landeigenaar en entrepreneur in hart en nieren

Haar vastberadenheid wat betreft zaken doen, onderscheidt Lister van andere vrouwen met eigendommen anno negentiende eeuw. Lister laat haar zaken niet regelen, ze doet dit liever zelf en gaat daarbij geen conflicten met mannelijke concurrenten uit de weg - integendeel. Ze eist ongegeneerd haar plaats op in een wereld die allerminst vrouwvriendelijk genoemd kan worden: het onderdernemerschap, de aankoop en verkoop en het reilen en zeilen van de boerderijen, de steengroeve en de koolmijn. Ze laat de zaken ook niet zomaar begaan en gaat actief op zoek naar nieuwe investeringen, ideeën en aanpakken. Op termijn moeit ze zich ook steeds meer met de lokale politiek waar ze - logischerwijs - vooral de belangen van landeigenaars probeert te behartigen. 

Anne Lister is tot slot ook een fervent reiziger. Haar eerste reis buiten Engeland is een trip die ze samen met haar tante onderneemt naar Parijs in 1819. Daarna is er geen houden meer aan. De inkomsten die haar erfenis haar opleveren gaan vrijwel volledig op aan elke volgende reis: alle grote steden in Europa moeten eraan geloven, net als Rusland en de Pyreneeën. Het zou Anne Lister niet zijn, moest ze ook hier geen ongeschreven regel aan haar laars lappen. Reizen voor vrouwen wordt eigenlijk alleen aanvaard mits een mannelijke chaperon meegaat, maar daar is voor Lister geen denken aan.  

Haar liefde voor het bergbeklimmen levert Lister de eerste gedocumenteerde, officiële beklimming van de Vignemale op (augustus 1838), de hoogste piek in de Franse Pyreneeën. Als erkenning hiervoor wordt een col in de buurt van de Vignemale naar haar vernoemd: de Lady lister col. 

Lister's reis naar Rusland zal haar laatste blijken. Ze wordt ziek, krijgt hevige koorts en overlijdt op 49-jarige leeftijd in de loop van de reis. Het zal Ann Walker meer dan acht maanden kosten om het lichaam van haar vrouw terug naar Halifax te krijgen, waar ze uiteindelijk wordt begraven. 

Anne Lister's dagboeken

De dagboeken van Anne Lister gelden als een unieke historische bron. Zevenentwintig volumes heeft ze over de periode van vierendertig jaar (1806-1840) vol gepend met een geschatte vier miljoen woorden. Daarbovenop houdt ze veertien reisdagboeken bij. Het geheel vormt één van de langste sociale commentaren uit de negentiende eeuw die bewaard zijn gebleven. 

In haar dagboeken heeft Lister het over lesbische seksualiteit, maar ze pent er eveneens haar opvattingen over mannen, geld, het bedrijfsleven en de samenleving waarin zij leeft neer. Ze vertelt waar ze die dag haar boodschappen doet, wat ze koopt en voor hoeveel geld. Ze beschrijft wie ze op bezoek heeft en hoe de samenkomst verloopt. Hoe minuscuul of groots een gebeurtenis ook lijkt, ze omschrijft ze, wat ons een erg duidelijk beeld biedt van het leven dat Lister leidt. 

Ongeacht de omvang in aantal of woorden, lijkt het er lang naar uit te zien dat de nalatenschap van weinig betekenis voor toekomstige generaties zal zijn. In haar dagboeken, maar ook in haar briefwisseling, hanteert Lister namelijk een ingenieuze code om bepaalde secties onleesbaar te maken voor diegene die de code niet kennen. De code is een mengeling van Grieks, Latijn, wiskundige symbolen, leestekens en de dierenriem. Zo'n één zesde van al haar zinnen krijgen een codering. Soms gaat het om korte verwijzingen in een stuk Engelse tekst, op andere momenten zijn het volledige pagina's die gecodeerd zijn. 

De gecodeerde passages blijken voornamelijk die over seksualiteit, intimiteit of gendernonconformiteit. Dat lister net deze passages wenst te verbergen, hoeft geen verdere uitleg in een tijd met erg strikte regels voor jonge vrouwen wat betreft seksualiteit, verlangens en relaties. Zeker gezien de expliciete manier waarop Lister haar romantische gevoelens in woorden omzet en haar seksuele betrekkingen omschrijft. Ze neemt niet bepaald een blad voor de mond, zeker in de latere dagboeken. Zo heeft ze een code voor seks, orgasmes, wilde dromen en nog veel meer. 

Gecodeerde passages

Op een gegeven moment, ergens eind 19e eeuw, slaagt een nakomeling van de familie Lister erin een deel van de code te kraken. Hij zou echter zo geschokt zijn geweest door de inhoud dat hij schande vreest op de familienaam. Daarop weigert hij de werken publiekelijk te maken, maar krijgt het ook niet over zijn hart ze te vernietigen. In plaats daarvan verbergt hij ze achter houten panelen in de hal van het familielandgoed Shibden Hall. 

Geluk bij een ongeluk. Het verstoppen van de dagboeken zorgt er onbedoeld voor dat deze bijna een eeuw lang goed geconserveerd blijven en niet het risico lopen te worden weggegooid of beschadigd. Wanneer de familie Lister Shibden Hall eind jaren 1920, begin jaren 1930 doneert aan de stad Halifax worden de dagboeken ontdekt en op hun beurt aan de bibliotheek van de stad gedoneerd. 

Het duurt echter tot 1988 (bijna 150 jaar na Lister's overlijden) dat iemand, historica Helena Whitbread (zie ook onder), erin slaagt de code volledig te kraken. Met de publicatie van haar boek  I know my own heart: the diaries of Anne Lister 1791-1840 wordt Lister's liefde voor vrouwen onweerlegbaar. In Lister's eigen woorden: 

"I love and only love the fairer sex and thus beloved by them in turn, my heart revolts from any love but theirs.”

Tot dan toe was Lister wel bekend in de regionale geschiedenis als landeigenaar en 'rariteit', maar over haar lesbische identiteit en amoureuze affaires met (getrouwde) vrouwen was bijna niks geweten, of het werd bewust in de doofpot gestopt. Na 1988 blijkt die laatste optie niet meer mogelijk. 

Lak aan seksuele normen voor vrouwen

De gedecodeerde dagboeken van Anne Lister en de daarin beschreven openheid over en vertrouwen in haar eigen seksualiteit breidt niet enkel de publiekelijke kennis die er over Anne Lister is uit, maar zet ook alles wat historici op dat moment denken te weten over (lesbische) seks en vrouwelijke beleving van (homo)seksualiteit op zijn kop.

Anne Lister leeft met lak aan seksuele normen voor vrouwen en permitteert zich meer dan eens een norm die voor mannen wel wordt aanvaard: ze verleidt tientallen vrouwen en neemt hier eer in, heeft seks met getrouwde vrouwen, heeft meerdere bedpartners tegelijkertijd - zelf als Lister de ene belooft trouw te zijn en op haar te wachten, en vindt trouw aan haar belangrijk, terwijl ze trouw zelf veel minder nauw neemt. Enkel na haar huwelijk met Ann Walker lijkt haar promiscuïteit verleden tijd.

Vrouwen verleiden doet ze met een schijnbaar ongenaakbare charme en zelfvertrouwen. Ze houdt van de uitdaging van het flirten en omschrijft in haar dagboeken meermaals de vragen die ze zich hierbij stelt: hoe ver zou ze kunnen gaan? Hebben de vrouwen in kwestie door wat haar intenties zijn en zo ja, zouden ze ervoor openstaan? De thrill of the chase, misschien? 

Lister beschouwt zichzelf als een genereuze en passionele partner, maar is ook berekend en hard. Ze wil haar levensstandaard kunnen behouden zonder te trouwen met een man, wat betekent dat ze een vrouw met geld en de juiste middelen als partner moet strikken. Daar gaat ze dan ook bewust achteraan. In de beschrijvingen in haar dagboeken over haar ontmoetingen met potentiële liefdesinteresses omschrijft ze steevast de financiële status, prospecten op vlak van erfenis en zo meer. Over een ontmoeting met haar latere vrouw, Ann Walker, noteert ze: “She has money and this might make up for rank. We get on very well so far”.

Als ze verliefd is, lijkt Lister zich volledig te geven, weliswaar tot er een nieuwe vlam in beeld verschijnt. Wat niet zelden gebeurt. Als we haar dagboeken er op naslaan is er altijd wel iemand nieuw die haar aandacht opeist. Toch zijn er vrouwen die langer haar hart weten te veroveren: haar eerste volwassen grote liefde, Marianne Belcomb en haar uiteindelijke vrouw, Anne Walker.

Het feit dat ze door de jaren heen meerdere partners heeft, soms van langere duur, soms voor een nacht of soms zelf puur voor een flirt toont ons niet alleen dat andere vrouwen haar aantrekkelijk of op zijn minst intrigerend vinden, maar ook dat seksuele lesbische verlangens en liefde veel gebruikelijker voorkomen dan gedacht. Rebecca Wood zet in The Life and Loves of Anne Lister (bbc.co.uk) de puntjes op de i: 'she was not the only gay in the village'. 

Met dank aan Helena Whitbread

Veel van wat we tegenwoordig over Anne Lister weten, hebben we te danken aan historica Helena Whitbread. Het is zij die de code kraakt waarin Lister grote delen van haar dagboeken neerpent.

Whitbread komt eigenlijk vrij 'per ongeluk' in contact met het werk van Anne Lister. Door een slechte gezondheid is ze op jonge leeftijd (13 jaar) genoodzaakt te stoppen met school. Pas op haar 35ste pikt ze de draad terug op. Beter laat dan nooit zeggen ze wel eens. In het geval van Whitbread is dat zeker het geval. Op de leeftijd van 52 studeert ze af aan de universiteit met een diploma in politiek, literatuur en de history of ideas. 

Daarna is het een kwestie van op zoek te gaan naar een onderzoeksproject waarbij ze zich kan engageren, liefst dicht bij huis. Whitebread, zelf afkomstig uit Halifax, kent Shibden Hall en heeft wel al eens gehoord van de mysterieuze vrouw die het pand in het midden van de negentiende eeuw in haar bezit heeft. Whitbread, geïntrigeerd door het verhaal én enthousiast over de mogelijkheid van een onderzoeksproject 'in haar achtertuin', besluit een korte paper te schrijven over Lister's brieven (die op dat moment - we spreken van het jaar 1983 - wel al enige bekendheid hebben & zijn opgenomen in de Calderdale collectie van het West Yorkshire Archive in Halifax). 

Op één van haar opzoekdagen in het archief stelt de archivaris Whitbread de vraag: 'wist je dat ze een dagboek bijhield?'. De vraag zou alles veranderen. Na meer dan vijf jaar zwoegen, waarvan twee jaar om de code te kraken en de rest van de tijd besteedt aan door afkortingen, een moeilijk handschrift en het vervagen van stukken tekst ploeteren, slaagt Whitbread erin alle dagboeken van Anne Lister te decoderen. 

Belang van dat 'eerste huwelijk' erkend

In 2018 krijgt de kleine Holy Trinity Chruch in York, een blauwe plaquette van de York Civic Trust ter ere van de herdenking van het 'huwelijk' van Anne Lister en Ann Walker dat op paaszondag 1834 in die kerk plaatsvond. 

Voor de duidelijkheid, we spreken van 'huwelijk' tussen aanhalingstekens, omdat de verbintenis niet door een priester wordt ingewijdt en die laatste zich niet bewust is van het plan van de vrouwen. Het enige bewijs dat het 'huwelijk' heeft plaatsgevonden en door beide partners als dusdanig wordt beleefd, zijn de beschrijvingen van Anne Lister in haar dagboek. Toch valt de significantie ervan niet te onderschatten. Ann Walker trekt na de ceremonie met hebben en houden in bij Anne Lister op Shibden Hall waar beide vrouwen tot aan de dood van Lister samen leven, als vrouw en vrouw.

Bron foto: Astronomyblog / CC BY-SA

Gentleman Jack (2019-)

Een dergelijk intrigerend verhaal, een filmscenarist had het niet beter kunnen schrijven, dat beseft uiteindelijk ook de mediawereld zelf. 2010 levert een eerste verfilming op van het illustere verhaal van Anne Lister. The Secret Diaries of Miss Anne Lister (BBC Two, 2010) is een film voor televisie met Maxine Peake als Anne Lister en Christine Bottomley in de rol van Ann Walker. 

In 2019 wordt het leven van Anne Lister opnieuw tot leven gewekt door het Britse BBC One en het Amerikaanse HBO. De twee televisienetwerken slaan de handen in elkaar bij de creatie van de TV-serie Gentleman Jack. De Brits actrice Suranne Jones neemt de rol van Anne Lister voor haar rekening. Ann Walker wordt vertolkt door Sophie Rundle. De reeks komt tot stand in nauwe samenwerking met Helena Whitbread en gaat gepaard met een nieuwe biografie van Anne Lister genaamd Gentleman Jack: the biography of Anne Lister: regency landowner, seducer & secret diarist (Angela Steidele, 2019).

Het effect van de BBC One/HBO-reeks is immens. Het bezoekersaantal voor het historische Shibden Hall zou volgens de meeste recente cijfers in geen tijd zijn verdrievoudigd. In de Britse krant The Guardian (22 juli 2019) spreken ze van het 'Gentleman Jack effect'.

"For years it was one of Yorkshire’s unsung treasures, attracting 100 visitors “on a good day”. Now, after starring in a BBC One series that has transferred stateside, a manor house near Halifax has been so inundated with tourists that it is extending its opening hours."

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• Gentleman Jack: the biography of Anne Lister: regency landowner, seducer & secret diarist / Angela Steidele, 2019 - verwacht in de bib
  
• I know my own heart: the diaries of Anne Lister 1791-1840 / Helena Whitbread, 1988 - RoSa ex.nr.: S/134

Meer lezen over dit onderwerp

• The Secret Diaries of Miss Anne Lister / Helena Whitbread, 2012
• The Early Life of Miss Anne Lister and the Curious Tale of Miss Eliza Raine / Patricia Hughes, 2010
• Anne Lister's Secret Diary for 1817 / Patricia Hughes, 2006
• Female Fortune: Land, Gender and Authority / Jill Liddington, 1998
• No Priest But Love: The Journals of Anne Lister From 1824-1826 / Helena Whitbread, 1993
• https://www.annelister.co.uk
• https://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-sh/the_life_and_loves_of_anne_lister

bron hoofdafbeelding: Wikimedia Commons - Watercolour portrait of Anne Lister of Shibden Hall, (waarschijnlijk) van de hand van Mrs Taylor of Hallifax