Seksueel grensoverschrijdend gedrag

Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Bij seksueel grensoverschrijdend gedrag worden iemands grenzen overschreden. Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid, ontwikkelde een methodiek om in te schatten of seksueel gedrag grensoverschrijdend is of niet. Deze methodiek staat gekend als het vlaggensysteem. Aan de hand van zes criteria kan je seksueel gedrag evalueren:

• Toestemming (‘consent’): alle betrokken partijen zijn in staat om akkoord te geven met de seksuele interactie en geven expliciet hun akkoord. Deze toestemming kan te allen tijde worden ingetrokken voor of tijdens de seksuele interactie.
• Gelijkwaardigheid: er is sprake van gelijkwaardigheid tussen alle betrokken partijen op vlak van leeftijd, intelligentie, macht en maturiteit.
• Vrijwilligheid: de seksuele interactie is vrijwillig en toestemming werd vrijwillig gegeven. Er is geen sprake van bedreiging, fysiek of psychisch geweld, dwang, verrassing of list. Er is geen invloed van alcohol, verdovende middelen of andere substanties in die mate dat ze de vrije wil aantasten.
• Ontwikkeling- of functioneringsniveau: De seksuele interactie is typisch en aanvaardbaar voor de ontwikkelingsfase van alle betrokken partijen. 
• Context: de seksuele interactie houdt rekening met de omgeving en stoort niemand.
• Impact: de seksuele interactie leidt niet tot fysieke, emotionele of psychische schade voor een van de betrokken partijen. 

Seksueel grensoverschrijdend gedrag voldoet dus niet aan één of meerdere van bovenstaande criteria. We onderscheiden verschillende vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag: seksuele intimidatie waarbij geen fysiek contact is (ook wel ‘hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag’ genoemd), seksueel misbruik waarbij er wel sprake is van fysiek contact en seksueel geweld waarbij er sprake is van (poging tot) verkrachting. Deze laatste twee vormen worden ook soms onder één categorie ‘hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag’ gerekend.

Hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag

Bij hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag is er sprake van seksuele interactie die iemands seksuele grenzen overschrijdt zonder fysiek contact. Voorbeelden hiervan zijn seksuele opmerkingen, seksueel getinte insinuaties of grapjes, iemand op een seksuele manier aanstaren, naakt beeldmateriaal tonen of verspreiden, naakte intieme lichaamsdelen tonen of op een seksuele manier bewegen, iemand verplichten om te masturberen, gluren, nafluiten of naroepen, seksuele getinte berichten sturen,…

De strafwet omvat verschillende vormen van hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag, waaronder voyeurisme, niet-consensuele verspreiding van seksueel getinte inhoud, en exhibitionisme. 

Hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag

Bij hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag is er altijd sprake van fysiek contact. Voorbeelden van hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn ongewenst aanraken, strelen of kussen, en ongewenste orale seks of penetratie.

Vaak wordt er een bijkomend onderscheid gemaakt tussen seksueel misbruik en seksueel geweld, waarbij deze laatste categorie gebruikt wordt om te verwijzen naar vormen waarbij er sprake is van (poging tot) penetratie. Het gaat dan in feite om (poging tot) verkrachting. 

De strafwet onderscheidt twee vormen van hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag[1]: 

• Aantasting van de seksuele integriteit (Art. 417/7): seksueel fysiek contact op een persoon die daarmee niet toestemt of het laten stellen van seksuele handelingen door een persoon die daar niet in toestemt.
• Verkrachting (Art. 417/11): elke handeling die (mede) bestaat uit een seksuele penetratie gepleegd op een persoon die daar niet in toestemt. De wetgeving geeft hierbij expliciet mee dat verkrachting van toepassing is ongeacht de aard van de penetratie en het middel dat gebruikt werd bij penetratie.

[1]  Strafwetboek; Seksueelgeweld.be.

Gevolgen van seksueel grensoverschrijdend gedrag

Seksueel grensoverschrijdend gedrag tast iemands integriteit aan en kan gevolgen hebben op zowel korte als lange termijn. De gevolgen zijn deels afhankelijk van het soort seksueel grensoverschrijdend gedrag dat gesteld werd. We onderscheiden vijf categorieën: fysieke, psychische, seksuele en reproductieve, sociale en relationele, en financiële gevolgen. We geven telkens een aantal voorbeelden, maar deze lijst is niet exhaustief.

• Fysieke gevolgen: bloedingen, blauwe plekken, SOA’s, ongewenste zwangerschap, psychosomatische klachten zoals hoofdpijn en buikpijn, verminderde energie en moeheid, ...
• Psychische gevolgen: onrust en angsten, (post-traumatische) stress symptomen, depressieve symptomen, zelfdestructief gedrag, suïcidale gedachten, nood aan controle, zelfmoord(pogingen), bindingsangst, wijzigingen in (zelf)beeld, …
• Seksuele en reproductieve gevolgen: verlaagd seksueel verlangen, hyperseksueel gedrag, dyspareunie (pijn bij seks), nood aan controle in seksuele situaties, ongewenste zwangerschap, miskraam, …
• Sociale en relationele gevolgen: vertrouwensmoeilijkheden, relatieproblemen, sociale isolatie en eenzaamheid, …
• Financiële gevolgen: (vroegtijdig) het huis verlaten, hoge medische kosten, concentratieproblemen die leidden tot verminderde studieresultaten of jobverlies. 

Slachtoffers en overlevers van seksueel geweld geven aan dat het niet eenvoudig is om de gevolgen van seksueel geweld te beschrijven omdat oorzaak en gevolg niet altijd duidelijk zijn, zeker voor gevolgen op lange termijn.

Cijfers en statistieken

Iedereen - ongeacht sekse, genderidentiteit, seksuele oriëntatie, ras/etniciteit, klasse, leeftijd of verblijfsstatus - kan het slachtoffer worden van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het UN-MENAMAIS-onderzoek in België (2017-2021) toont aan dat ongeveer 78% van de vrouwen en 41% van de mannen  tussen 16 en 69 jaar doorheen hun levensloop hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren. Voor hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag is dit respectievelijk 42% bij vrouwen, en 19% bij mannen, waarvan verkrachting bij 19% van de vrouwen en 5% van de mannen. Mannen die hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren, maken dit voornamelijk op jongere leeftijd mee. 

Sommige groepen ervaren vaker seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dit is zo voor LHBTQIA+ personen in het algemeen (79% ervaarde hands-off, 42% ervaarde hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag waarvan 24% (poging tot) verkrachting), maar nog meer voor LHBTQIA+ personen die nog tot andere minderheidsgroepen behoren. Ook verzoekers om internationale bescherming lopen een hoger risico op het ervaren van seksueel grensoverschrijdend gedrag, vaak na aankomst in België. Ook mensen in financieel precaire situaties hebben een verhoogd risico om seksueel grensoverschrijdend gedrag mee te maken. Ouderen blijken een vaak vergeten risicogroep.

Hulp zoeken na het ervaren van seksueel grensoverschrijdend gedrag blijkt voor velen een drempel: slechts 8,3% van de vrouwen en 4,9% van de mannen die seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt zocht professionele hulp.

Dit was meestal psychologische begeleiding. Ongeveer de helft van de mannen en twee derde van de vrouwen zocht wel steun bij hun persoonlijke netwerk.

Van het aantal slachtoffers en overlevers van seksueel grensoverschrijdend gedrag gaf volgens het onderzoek slechts 4% dit aan bij de politie. De officiële cijfers van seksueel grensoverschrijdend gedrag wijzen dus op een onderrapportage: ze representeren niet het werkelijk aantal slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar een (zeer) beperkt deel. Het overige deel wordt ook wel ‘dark number’ genoemd. Uit onderzoek blijkt dat slachtoffers uiteenlopende redenen aanhalen om geen aangifte te doen, gaande van het gevoel ‘geen bewijs te hebben’, tot denken dat ze niet serieus genomen zullen worden, angst voor victim blaming (de schuld bij het slachtoffer leggen). Daarnaast ervaren minderheden en verzoekers om internationale bescherming ook een extra drempel om aangifte te doen vanwege negatieve ervaringen met politie en - in geval van verzoekers om internationale bescherming - omwille van hun verblijfsstatus.

Beleid en strafrecht

In juni 2022 ging de hervorming van het seksueel strafrecht in. In deze hervorming staat toestemming centraal: er is sprake van een misdrijf bij het ontbreken van toestemming. Toestemming wordt gedefinieerd binnen het strafrecht (Art. 417/5), waarbij ook specifieke aandacht is voor de beperkingen in toestemming door minderjarigen (Art. 417/6).  Ook bij de verschillende misdrijven wordt er systematisch verwezen naar toestemming.

Hulpverlening

Wie slachtoffer of getuige is van seksueel grensoverschrijdend gedrag, kan contact opnemen met een van de volgende instanties die ondersteuning en advies bieden:

• Seksueelgeweld.be: informatie over seksueel geweld, chat met een deskundige, en informatie over hulpverlening en aangifte doen.
• Zorgcentra na seksueel geweld: bieden medische en psychische zorg en opvolging. Ze helpen ook bij het verzamelen van bewijsmateriaal om (eventueel later) een klacht neer te leggen.
• Punt vzw: een organisatie die zich inzet voor de ondersteuning van mensen die in aanraking zijn gekomen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ze bieden hulp aan slachtoffers en overlevers van seksueel grensoverschrijdend gedrag, en bieden ook vormingen en sensibilisering rond het thema.
• nupraatikerover.be is een chatbox voor minderjarigen die slachtoffer zijn van mishandeling, verwaarlozing of seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• Grenswijs helpt organisaties een beleid op te stellen rond onder andere integriteit en seksueel grensoverschrijdend gedrag. 
• I.T.E.R. is een ambulant centrum voor preventie, begeleiding en behandeling van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ze begeleiden mensen die aanstalten maken om seksueel grensoverschrijdend gedrag te stellen en plegers van seksuele grensoverschrijdend gedrag.
• familievan.be is een website voor familie van plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Deze website is een initiatief van I.T.E.R.
• Wij zien je wel tracht mannelijke slachtoffers van seksueel geweld uit de taboesfeer te halen en biedt steun aan mannelijke slachtoffers van seksueel geweld.

Meer weten?

• RoSa thema: Abolitionistisch feminisme
• Pers:pectief 03/06/2021: Systematische verkrachting als oorlogswapen
• Pers:pectief 22/04/2021: Seksueel geweld in het strafrecht
• Pers:pectief 01/10/2020: Sexting, victim blaming en slut shaming
• RoSa  schrijft: Wat als het jouw dochter was? Over selectieve verontwaardiging bij seksueel geweld
• RoSa kijkt: Jessica Ladd - "Het aangiftesysteem waar overlevenden van seksmisdrijven naar vragen"
• RoSa kijkt: Landon Wilcock - "Reimagining masculinity - my journey as a male sexual assault survivor"
• RoSa luistert: Podcast DAMN, HONEY over seksueel geweld en victim blaming
• RoSa luistert: Snapt ge mij nu? podcast van VRT NWS over needle spiking

• EquiSchools 2022 (Movemen)
• Vlaggensysteem (Sensoa)
• Seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongeren en volwassen: feiten en cijfers (Sensoa)
• De vijf T's: tactvol communiceren over seksueel grensoverschrijdend gedrag
• De UN-MENAMAIS Studie: Belangrijkste bevinden en aanbevelingen voor preventie en respons op seksueel geweld in België (2021)
• UN-MENAMAIS: Understanding the Mechanisms, Nature, Magnitude and Impact of Sexual Violence in Belgium (2017)

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• The Right to Sex / Amia Srinivasan, 2022 - RoSa-ex.nr.: B h/28
• Tomorrow Sex Will Be Good Again: Women and Desire in the Age of Consent / Katherine Angel, 2021 - RoSa-ex.nr.: B a/219
• #MeToo and Literary Studies: Reading, Writing, and Teaching About Sexual Violence and Rape Culture / Mary K. Holland & Heather Hewett, 2021 - RoSa-ex.nr.: M/570
• Me, Not You: The Trouble With Mainstream Feminism / Alison Phipps, 2021 - RoSa-ex.nr.: FII a/1340
• Gender, Power, and Violence: Responding to Sexual and Intimate Partner Violence in Society Today / Angela F. Hattery & Earl Smith, 2019 - RoSa-ex.nr.: FI a/510
• Waar we over praten als we over verkrachting praten / Sohaila Abdulali, 2019 - RoSa-ex.nr.: FIII a/271
• Not That Bad: Dispatches from Rape Culture / Roxanne Gay, 2018 - RoSa ex.nr.: FIII a/268
• Rape: The First Sourcebook for Women / New York Radical Feminist, 1974 - RoSa-ex.nr.: FIII a/41