Christine de Pizan

Deze middeleeuws feministe avant la lettre en erudiete dichteres durft het aan om Guillaume de Lorris en Jean de Meun, de auteurs van Le Roman de la Rose (1230-1275) van misogynie te beschuldigen. Wanneer Christine de Pizan (1364-1430) op haar 25ste weduwe wordt, raakt ze verwikkeld in een juridische strijd om haar erfenis. Dit verplicht haar om zelf in haar onderhoudt te voorzien en van haar pen te gaan leven. 

Italiaanse roots en strijden voor een erfenis in Frankrijk

Christine de Pizan (ook wel als Pisan geschreven) wordt geboren te Venetië in 1364 in een intellectueel milieu. Haar vader, de astroloog en arts Tommasso di Benvenuto da Pizzano, werkt op dat moment in dienst van de Republiek Venetië. De Pizan's (verfransing van haar Italiaanse naam 'de Pizzano') grootvader van moederskant is Tommasso Mondini, doctor in de medicijnen. Christine de Pizan wordt onderwezen door haar vader, die haar vrije toegang geeft tot alle lectuur. 

Op een bepaald moment neemt de Franse koning Tommasso di Benvenuto da Pizzano in dienst als koninklijke lijfarts. Het gezin gaat daarop aan het koninklijk hof in Parijs wonen. Dochter Christine de Pizan zal dan een jaar of vier zijn

Op 16 september 1380 sterft Karel V. Het leven van de familie di Pizzano wordt een stuk moeilijker nu de koninklijk bescherming is weggevallen. De troonopvolger, Karel VI, is heel anders en bezuinigt op cultuurmecenaat. Toch mag de familie aan het hof blijven. Op dat moment is de zestienjarige Christine de Pizan al getrouwd met haar grote liefde, Etienne de Castel, notaris en koninklijk secretaris van gewezen koning Karel V. Dit biedt haar een soort van houvast.

In 1389 sterven kort na elkaar Christine de Pizan's vader en echtgenoot tijdens een reis in het gevolg van Karel VI. Christine de Pizan is vijfentwintig en blijft achter met de zorg voor haar drie kleine kinderen, haar moeder en twee jongere broers plus een verarmd nichtje. Er is een kleine erfenis om van te leven, maar ook heel wat schulden. Gedurende de volgende vijftien jaar zal Christine de Pizan moeten procederen om haar erfenis te krijgen. Er wordt nogal eens misbruik gemaakt van haar onwetendheid en het feit dat ze een vrouw is.

Een literair oeuvre dat haar de achting oplevert van beroemde auteurs

Als vrouw alleen in een vreemd land, in een maatschappij waar alle macht en middelen in handen is van mannen, moet Christine de Pizan aan de kost zien te komen. Ze reageert met daadkracht op haar tegenslagen door een literair oeuvre te creëren dat haar de achting oplevert van beroemde auteurs. Ze besluit haar gevoelens van rouw en eenzaamheid in ballades neer te schrijven, geïnspireerd op de hoofse lyriek die ze kent van haar leven aan het Franse koninklijk Hof. 

Dankzij haar toegang tot de koninklijke bibliotheek kan ze ook studeren. Ze interesseert zich vooral voor geschiedenis, mythologie en wijsbegeerte. Ze kent Italiaans, Frans, en waarschijnlijk ook Latijn. Vanaf ongeveer 1400 zien we dat ze op basis van haar studiewerk meer populair-wetenschappelijke literatuur gaat produceren over historische onderwerpen.

De Pizan zoekt en vindt mecenassen, zoals de graaf van Bourgondië aan wie ze haar Livre des faits et bonnes moeurs du sage roi Charles V (1404) opdraagt, en aan de graaf van Orléans, voor wie ze het Livre de preudhommie (1405-1406) schrijft. Ze wordt uiteindelijk de protegee van koning Karel VI en Isabella van Beieren, wat bijzonder stimulerend is voor haar literaire productie.

Christine de Pizan wil als filosoof, zoals ze zichzelf zou benoemen, alle kennisdomeinen veroveren en schrijft gedetailleerde, encyclopedisch gedocumenteerde traktaten. Dit doet ze over diverse onderwerpen waaronder politiek: le  Livre du corps de policie (1404-1407), ethiek: le Livre de Preudhommie (1405-1406) en le Livre de la Paix (1412-1414), godsdienst: Les Sept Psaumes allégorisés (1409-1410) en krijgskunst: le Livre des faits d'armes et de chevalerie (1410). Ze volgt de politieke actualiteit van nabij en pleit voor verzoening en vrede in l'Épître à Isabeau de Bavière (1405) en La Lamentation sur les maux de la France (1410).

Feministe avant-la-lettre of niet?

Ook de verdediging van de vrouw is een prominent thema in haar werk, zoals we kunnen zien in l'Epître au dieu d'Amours (1399), Epistres du Débat sur le Roman de la Rose (1401-1402) en Le Livre de la Cité des dames (1404-1405). In die boeken komt Christine de Pizan in opstand tegen de grove misogynie in de literatuur van haar tijd. Ze ontketent een felle polemiek rond Le Roman de la Rose (1230-1275) van Guillaume de Lorris en vooral tegen de auteur van het tweede deel, Jean de Meun, die ze verwijt een vrouwenhater te zijn die een onbehouwen taal hanteert.

Dat Christine de Pizan de eerste auteur is die heftig protesteert tegen discriminatie en vooroordelen tegen vrouwen, neemt niet weg dat haar literaire oeuvre gevarieerd, overvloedig en van een hoogstaande kwaliteit was. Ze krijgt navolging tot in de renaissance. Daarna raakt haar werk wat vergeten, tot critici aan het eind van de 19^de eeuw haar werk herontdekken. 

Daarnaast betekent het feit dat de Pizan openlijk misogynie aankaart niet dat ze anno 21ste eeuw als feminist 'pur sang' gezien kan worden. Er zijn passages in haar teksten waarin de Pizan geduld zou vragen van vrouwen die een geweldadige man hebben of waarin ze vrouwen aanraadt géén ambities te koesteren in de rechten. Overall spreekt haar oeuvre toch van een zeer feministische insteek waarbij ze de discriminaties die ze ervaart en om zich heen ziet, aankaart en in de kijker zet.

Christine de Pizan schrijft aan een volgehouden tempo tot in 1418, het jaar dat Parijs wordt ingenomen door de Bourguignons. Op dat moment kiest ze voor de veiligheid van het klooster, hoogstwaarschijnlijk de abdij van Poissy (Yvelines) waar haar dochter kloosterzuster is. De Pizan's literaire productie stokt even. Ondanks haar contemplatieve leven blijft ze de actualiteit volgen, wat resulteert in haar laatste werken, geïnspireerd door de actualiteit van de Honderdjarige Oorlog, Les Lamentations sur les maux de la guerre civile (1420) en het Ditié en l'honneur de la Pucelle (1429), ter ere van Jeanne d'Arc.

In 1430 overlijdt de ziek geworden de Pizan op 66-jarige leeftijd. Twee van haar drie kinderen, een zoon en een dochter zullen haar overleven. 

Lees ook: Christine de Pizan was not a ‘good feminist.’ Can we still learn from her? / The Lilly, 09 maart 2018.

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• Women and the rise of the novel, 1405-1726 / Josephine Donovan, 2013 - RoSa ex.nr.: GIV2 m/195
• Christine de Pizan: une femme en politique / Françoise Autrand, 2009 - RoSa ex.nr.: T/1127
• A history of women's political thought in Europe, 1400-1700 / Jacqueline Broad & Karen Green, 2009 - RoSa ex.nr.: FII m/680
• Christine de Pizan: femme de tête, dame de coeur / Simone Roux, 2006 - RoSa ex.nr.: T/1006
• Voix de femmes au Moyen Âge: savoir, mystique, poésie, amour, sorcellerie XIIe-XVe siècle / Danielle Régnier-Bohler, 2006 - RoSa ex.nr.: M/307
• Christine de Pizan, een bijzondere vrouw / René Ernst Victor Stuip (ed.), 2004 - RoSa ex.nr.: T/775

• The political theory of Christine de Pizan / Kate Langdon Forhan, 2002 - RoSa ex.nr.: FII m/466
• Christine de Pisan / Régine Pernoud, 1997 - RoSa ex.nr.: T/511
• Interview met Albertine Ponfoort, vertaalster van het werk van Christine de Pizan / Titia Blanksma (e.a.) - Artikel in DINAMIEK volume 13 nr 01 (1996), p. 18-24
• Christine de Pisan over geschiedenis, vorsten en vrouwen / Corry Hogetoorn - Artikel in DINAMIEK volume 13 nr 01 (1996), p. 5-17
• Christine de Pisan: invloedrijk en veel gelezen in de middeleeuwse mannenmaatschappij / Tosca Snijdelaar - Artikel in FURORE volume 09 (10 1991), p. 34-37
• The book of the city of ladies / Christine De Pizan, 1982 (heruitgave) - RoSa ex.nr.: FI a/446 - ook in Nederlandse vertaling beschikbaar: Het boek van de stad der vrouwen, 1984 / FI a/206