Hypatia van Alexandrië

Dankzij haar intellectuele integriteit dwingt Hypatia (ca. 365-415) algemeen respect af in het vrouw-onvriendelijke Alexandrië van de vijfde eeuw.

Toegang tot de grote bibliotheek van Alexandrië

Hypatia leeft van ongeveer 365 tot 415 (geschatte datum van geboorte verschilt nogal tussen 350 en 370) in de Egyptische stad Alexandrië. In die tijd is de stad een van de belangrijkste kennis- en handelscentra van het Byzantijns-Romeinse rijk. De bevolking is er zeer divers: Romeinen, Joden, Egyptenaren, Grieken,... elk met hun eigen cultuur en godsdienst. Zes eeuwen na haar stichting bezit Alexandrië een exotische grandeur, met paleizen, parken en zuilengalerijen. Daar heb je de machtige tempel van Serapis, het Mouseion en de beroemde bibliotheek van Alexandrië, de belangrijkste kernen van geleerdheid in de antieke tijd. De stad gaat er in die tijd prat op de kennis en wetenschap te bevorderen en trekt de meest briljante geesten aan.

Bij de stichting van Alexandrië door de Griekse veldheer Alexander de Grote in de derde eeuw vóór Christus komt een grote Griekse gemeenschap van intellectuelen uit de hogere sociale klassen zich in de stad vestigen. Hypatia stamt af van die bevolkingsgroep. Hypatia’s vader Theoon doceert in de stad aan de universiteit, het Mouseion, waarvan hij de laatste rector zou zijn geweest. Theoon is ook verbonden aan de grote bibliotheek. En dat komt van pas. Hij leert zijn dochter alles wat hij afweet van wiskunde, sterrenkunde, filosofie, mechanica en techniek, en geeft haar toegang tot de grote bibliotheek. Hypatia zou ook naar Athene en Italië gereist zijn om er de filosofie van Plato en Aristoteles te bestuderen. Dankzij haar intelligentie zal ze aangenomen worden als leerling van Plutarchus de Jongere en zijn dochter Asklepigeneia.

Filosoof, wetenschapper en docent

Hypatia’s opleiding in de exacte wetenschappen en de filosofie is een logische combinatie van vakken in een tijd dat beide kennisgebieden nog door elkaar lopen. Beide passen in de zoektocht naar het ontstaan van de kosmos en de bestaansreden van de mens.

De erudiete Hypatia is bijzonder gedreven om de verworven kennis te bewaren en door te geven aan de volgende generaties. Kennisoverdracht is voor haar een dwingende behoefte. In haar tijd is onderwijzen een grote eer, voorbehouden aan de knapste koppen. Hypatia begint thuis wiskunde, sterrenkunde en filosofie te onderwijzen aan kleine groepjes studenten. Haar lessen algebra, meetkunde en astronomie zijn levendig en praktijkgericht. 

Hypatia bouwt zelfs een van de eerste astrolabia. Dat is een instrument met verschillende draaiende platen waarmee je de elliptische baan van de hemellichamen kan berekenen en zonsverduisteringen kan voorspellen. Een astrolabia is ook een nuttig navigatie-instrument voor de zeevaart overdag. Op basis van brieven van een tijdgenoot weten we dat Hypatia daarnaast ook, samen met de Grieks-Romeins filosoof, redenaar en bisschop Synesius, een hydroscoop bouwt, een cilindervormig instrument om het gewicht van vloeistoffen te meten.  

Na een tijd groeit Hypatia's faam en breidt haar studentenkring zich uit met leerlingen uit voorname families van over heel het Romeinse rijk. Veel van haar studenten zullen later belangrijke politieke en religieuze functies bekleden, waaronder ook de eerder vernoemde Synesius van Cyrene, die rond 410 bisschop van Ptolemais wordt.

Commentaren op de werken van onder meer Euclides

Didactiek is voor Hypatia een prioriteit. Om haar studenten te helpen schrijft ze commentaren op de werken van collega's waarin ze hun wiskundige theorieën uitlegt in een vlotte en literaire stijl. Jammer genoeg is niets van haar teksten bewaard gebleven. Dankzij enthousiaste verwijzingen ernaar in de brieven van haar studenten en de geschriften van andere geleerde tijdgenoten kunnen we afleiden dat ze commentaren schreef op Euclides, op de Arithmetica van Diophantus, de Konica (De kegelsnedes) van Apollonius. Ze zou ook het derde boek van haar vaders commentaar op de Almagest van Ptolemaeus hebben geredigeerd. 

Politiek-sociale rol in turbulente tijden

Hypatia kan gezien worden als een onafhankelijk denker met een wetenschappelijke onderzoeksgeest en een brede belangstelling. Ze treedt ruimdenkend op en staat open voor uiteenlopende religieuze stromingen. In filosofische debatten toont ze zich rationeel, beheerst en terughoudend over haar eigen overtuiging. Ze bezit de gave om mensen van verschillende strekkingen samen te brengen. Hoewel de tijd waarin ze leeft helemaal niet vrouwvriendelijk genoemd kan worden, neemt Hypatia toch deel aan openbare vergaderingen met leidinggevende mannen, die haar enorm waardeerden om haar kennis en haar waardigheid. Orestes, de Romeinse prefect van Alexandrië, is buitengewoon gecharmeerd van haar autonome intellect en van haar communicatiestijl die een ideale mix inhoudt van gevatheid, durf en bescheidenheid.

Wanneer de Romeinse keizer Theodosius vanaf 380 alle niet-christelijke godenvereringen verbiedt en het christendom als staatsgodsdienst instelt, leidt dat algauw tot een meedogenloze machtsstrijd, moordpartijen en plunderingen van elkaars heiligdommen. De strijd verloopt fanatieker en gewelddadiger in Alexandrië dan in andere steden. De religieuze conflicten zullen de stad uiteindelijk ten gronde richten. Hypatia weigert partij te kiezen en houdt zich op de vlakte in het klimaat van toenemende politieke onrust. Toch zal ze meegesleurd worden in het tumult. Haar vriendschap met Orestes, de grote politieke invloed die ze heeft op de leiders en het feit dat ze excelleert in “heidense” kennis wekt jaloezie en ergernis bij de christelijke patriarch van Alexandrië, bisschop Cyrillus (412-444).

Gruwelijke moord

Opeens duiken roddels op over Hypatia. Ze wordt beschuldigd van hekserij en ketterij. Sommigen beweren dat bisschop Cyrillus achter de haatcampagne zit. Hij zou haar hebben laten vermoorden omwille van haar grote invloed in politieke en religieuze kringen en omdat zij de algehele kerstening van zijn stad in de weg staat. Ook de persoonlijke en politieke rivaliteit tussen Cyrillus en de Romeinse prefect Orestes, die zich liever laat adviseren door Hypatia dan door de bisschop, zou een rol gespeeld hebben. Christelijke theologen hebben ook een motief om haar uit te schakelen: wrok en jaloezie omdat ze een gezaghebbende stem is op het vlak van onchristelijke filosofie. Het volk lijkt haar dan weer de schuld te geven van de onverzoenlijke vijandschap tussen de bisschop en de prefect.

In maart van het jaar 415, in de vastentijd, valt een opgehitste meute fanatieke christenen haar aan terwijl ze in een draagstoel op weg is naar huis. De bende wordt aangevoerd door Petros, een christen voorlezer in de kerk. Ze scheuren haar kleren af en slepen haar door de straten naar het Caesareum, een tot christelijke kerk gewijde heidense tempel. Daar wordt ze met potscherven aan stukken gereten, haar ledematen werden afgerukt en haar lichaamsresten verbrand op de plaats Kinaro.

Verdienste

Dat Hypatia rond haar vijftigste op zo’n afschuwelijke manier aan haar dood komt,  overschaduwt in de overlevering soms het intellectuele en wetenschappelijke belang van haar levenswerk. In de oudheid moet haar faam legendarisch geweest zijn. Hypatia wordt gezien als de leidende denker van haar tijd. Ze is een welsprekende, elegante vrouw die respect afdwingt door haar integere intellectuele uitstraling. Ze oefent een grote invloed uit op de mannelijke politieke en religieuze elite van haar tijd. Moed bezit Hypatia ook: in een gevaarlijk politiek en religieus klimaat gaat ze door met haar onderzoek met als doel de wereld rondom haar te begrijpen en haar kennis door te geven. 

Haar gedrevenheid om de wetenschappelijke erfenis van haar tijdperk te bewaren en over te dragen vormt echter een bedreiging voor het christelijke establishment. De pas ontdekte kosmische modellen sporen immers niet met het christelijke monotheïsme dat de aarde en Gods schepping centraal stelt in het universum. Met haar empirische bevindingen staat Hypatia uiteindelijk heel waarschijnlijk dicht bij de ontdekking van een heliocentrisch kosmisch model. Je zou kunnen vermoeden dat de verspreiding van het christendom een rem geweest is op de vorderingen in de astronomische wetenschappen van toen. Nadat Hypatia uitgeschakeld is valt het natuurwetenschappelijk onderzoek namelijk stil voor de daaropvolgende duizend jaar.

Tegenwoordig blijft Hypatia hét symbool van intellectuele autonomie en ruimdenkendheid en een feministisch icoon dat in een vrouwonvriendelijke wereld een vrij, zelfstandig leven weet te leiden met heel wat impact op de mannelijke politieke, wetenschappelijke en religieuze elite van haar tijd.

Historische bronnen

Er zijn helaas geen originele handschriften van Hypatia bewaard gebleven. Wel beschikken we over een aantal bronnen. Een eerste is de Historia Ecclesiastica (Kerkgeschiedenis) van de hand van haar tijdgenoot Socrates Scholasticus. Dit werk bevat een biografie van Hypatia (Historia Ecclesiastica, VII 15). Een tweede is een lemma gewijd aan Hypatia in de Suda, de Byzantijnse encyclopedie uit de 10de eeuw. Een derde bron zijn de brieven van haar leerling, de latere bisschop Synesius van Cyrene, die haar dikwijls schriftelijk om advies vraagt. Dan is er ook de versie van de christelijke kroniekschrijver Johannes van Nikiu die de later heiligverklaarde bisschop Cyrillus prijst omdat hij met de eliminatie van Hypatia de laatste resten van bijgeloof in de stad vernietigd heeft. (Hoofdstuk 84, § 84-103). 

Een Engelse vertaling van fragmenten van die bronnen vind je in Hypatia of Alexandria: mathematician and marty, de biografie van Michael Deakin uit 2007.

Agora (2009)

In het historisch drama Agora (2009), geregisseerd door Alejandro Amenábar en geschreven door diezelfde Amenábar en Mateo Gil wordt het verhaal van Hypatia van Alexandrië vertelt. Actrice Rachel Weisz speelt de hoofdrol van Hypatia. Het verhaal mengt historische feiten met fictie, maar brengt het verhaal van deze historische feministe waardig tot leven. 

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• Searching for the soror mystica: the lives and science of women alchemists / Robin L. Gordon, 2013 - RoSa ex.nr.: FI m/258
• Vrouwelijke filosofen: een historisch overzicht / Carolien Ceton (e.a.), 2012 - RoSa ex.nr.: FI h/94
• 200 femmes de l'histoire. Des origines à nos jours / Yannick Resch, 2009 - RoSa-ex.nr.: W2/103
• Hypatia: un phare dans la nuit / Christiane Marciano-Jacob, 2008 - RoSa ex.nr.: T/1170
• Hypatia of Alexandria: mathematician and martyr / Michael A.B. Deakin, 2007 - RoSa-ex.nr.: T/1061
• Hestia's haardvuur: negen vrouwenportretten als inspiratie voor (organisatie) ontwikkeling en leiderschap / Laura Babeliowsky (e.a.), 2004 - RoSa-ex.nr.: T/828
• Super women in science / Kelly Di Domenico, 2002 - RoSa-ex.nr.: T/758