Marie Curie

Marie Curie ontdekt dat, naast uranium, ook andere materialen straling kunnen afgeven. 'Radioactiviteit' noemt ze dit fenomeen. Een nieuwe wetenschap is geboren.

Poolse wortels & een opleiding in Frankrijk

Maria Curie (1867-1934) wordt geboren als Marie Salomea Sklodowska in Warschau, Polen. Ze is het vijfde kind van een professorenechtpaar. Het huisgezin leeft armoedig in een door de Russen bestuurd Polen. Haar moeder sterft aan tuberculose in 1878. Twee jaar later overlijdt ook haar oudste zus. De kinderen Sklodowska zijn allemaal goede studenten, maar Marie lijkt de meest begaafde. Ze krijgt op een bepaald moment een gouden medaille voor haar inzet in de klas en haar kennis van het Russisch. 

Na haar middelbare studies wordt Marie Curie voor korte tijd om medische redenen naar familie op het platteland gestuurd. In 1884 keert ze terug in Warschau. Ze wil er graag haar studies voortzetten, maar de universiteit is niet toegankelijk voor vrouwen. Gelukkig bestaan er 'vliegende' universitaire cursussen die ze wel kan bijwonen. Toch besluiten Marie en haar zus Bronia dat hun toekomst in het buitenland ligt. Bronia vertrekt eerst naar Parijs om geneeskunde te studeren, terwijl Marie initieel in Polen blijft werken om haar studies te betalen. Daarna zou zij in Parijs wetenschappen studeren, terwijl haar zus op haar beurt geld in het laatje bracht.

Marie Curie vindt werk als gouvernante bij de familie Zorawska. Ze raakt bevriend met de oudste dochter, met wie ze les geeft aan de kinderen in het dorp. Ook wordt ze verliefd op de zoon, Kazimierz, maar zijn ouders geven geen toestemming voor een huwelijk. Korte tijd gaat ze in Warschau aan de slag als lerares. Tegelijkertijd begint ze scheikunde en natuurwetenschappen te studeren in een klein, plaatselijk laboratorium. In november 1891 heeft ze eindelijk genoeg geld verzameld. Ze kan naar Parijs!

Radioactiviteit

Marie Curie gaat aan de Sorbonne fysica en wiskunde studeren. Ze behaalt haar diploma fysica in 1893 en wiskunde in 1894. Dat jaar maakt ze kennis met Pierre Curie, een professor aan de PC (Hogere School voor de Industriële Fysica en Chemie van de Stad Parijs). Ze trouwen niet veel later, op 26 juli 1895.

Het leven van Marie Curie is in die tijd strak georganiseerd: acht uur per dag spendeert ze aan wetenschappelijk onderzoek, drie uur aan huishoudelijke taken en in de overblijvende tijd zet ze haar studies voort. Marie Curie wint in die periode de eerste prijs bij het aggregaatsexamen voor fysica, wat haar de mogelijkheid geeft les te geven aan jonge meisjes in de staatslycea. 

Op 12 september 1897 mogen Marie en Pierre hun eerste dochter verwelkomen. Ze krijgt de naam Irène Curie. Datzelfde jaar begint Marie Curie haar scriptie over wat ze later radioactiviteit zal noemen. Ze is zeer geïnteresseerd in het werk van Henri Becquerel die in 1896 de uraniumstraling heeft ontdekt. Weldra zal ook haar echtgenoot komen helpen bij haar onderzoek. Hij maakt de meetinstrumenten. Het is Marie Curie die ontdekt dat ook andere materialen dan uranium straling kunnen afgeven. Ze stelt voor deze mogelijkheid 'radioactiviteit' te noemen. Een nieuwe wetenschap is geboren.

Vanaf juni 1898 is het onmogelijk het onderscheid te maken tussen het werk van Marie en dat van Pierre. Ze werken samen als een hecht team. Pierre verfijnt de theorie en Marie verbetert de techniek, wat haar verplicht te werken in allerlei schadelijke dampen en stralingen. De naam Curie wordt stilaan bekend. Marie geeft tussen 1900 en 1906 ondertussen les in fysica aan de Hogere Normaalschool van het secondaire onderwijs in Sèvres. Pierre slaat een professoraat fysica in Genève af om zich te kunnen toespitsen op hun onderzoek.

Nobelprijs Fysica

In 1902 slaagt Marie Curie er in om een decigram pure radium te verkrijgen. Dit vormt de basis voor haar doctoraat waarmee ze op 20 januari 1903 haar diploma van doctor in de natuurwetenschappen behaalt. Datzelfde jaar wordt de Nobelprijs Fysica toegekend aan zowel Henri Becquerel als Pierre en Marie Curie voor de ontdekking van de radioactiviteit, wat van Curie de eerste vrouwelijke winnaar van een Nobelprijs maakt. Het echtpaar Curie is echter uitgeput door het werk en de stralingen die ze dagelijks ondergaan, zodat het de Franse ambassadeur is die hen vertegenwoordigt op de ceremonie. 

Op enkele jaren tijd zullen de Curies een radiumindustrie oprichten in Frankrijk, met de hulp van de ondernemer Emile Armet de Lisle. Zijn nieuwe fabriek in Nogent-sur-Marne wordt uitsluitend gebruikt voor de extractie van radium en de fabricatie van zijn toepassingen.

Gevaar voor de gezondheid

Overal in de wereld wordt radium nu beschouwd als een wondermiddel dat doet dromen: men verkoopt pillen, anti-rimpelcrème, mineraal water … radium kan alles. Het is maar geleidelijk dat men zich rekenschap geeft van de gevaren voor de gezondheid. Pierre, die zichzelf gebruikt als proefkonijn, plaatst gedurende twee uren radiumhoudend bariumbromide, verpakt in celluloid, op zijn arm. Daarna beschrijft hij dag per dag de evolutie van de hierdoor veroorzaakte brandwonden. Pas in 1925 wordt er een reglementering ingesteld. Het zou echter nog tot 1970 duren eer het gebruik van radium verboden wordt in Frankrijk.

Op 19 april 1906 sterft Pierre Curie in een verkeersongeval. Paul Langevin, mathematicus en goede vriend van Pierre, schrijft een in memoriam voor Pierre Curie, straten worden naar hem vernoemd, een medaille wordt uitgegeven. Op alle mogelijke manieren eert men de te vroeg gestorven wetenschapper, maar de prestaties van Marie Curie worden doodgezwegen.

Vechten voor erkenning en tegen seksisme

Op de leeftijd van negenendertig jaar is Marie Curie weduwe met twee jonge kinderen (haar tweede dochter Eve is geboren in 1904). Ze moet vanaf dat moment nog harder vechten voor erkenning en tegen het seksisme in academische kringen. Algauw moeten wetenschappelijke instituten en professoren toch toegeven dat alleen Marie Curie capabel is om het werk van haar man voort te zetten. Ze krijgt een aanstelling aan de Sorbonne. Op 5 november 1906 geeft ze er haar eerste les. Nu de wetenschap weer de eerste plaats inneemt in haar leven, gaan haar twee dochters inwonen bij hun grootvader in Sceaux.

In september 1910 vindt in Brussel een international congres plaats over radiologie. Het wordt bijgewoond door o.a. Ernest Rutherford, uitvinder van de kernfysica. Daar stellen de wetenschappers voor de naam Curie te geven aan de internationale standaard-meeteenheid van radium. Marie voelt zich gevleid, maar ze aanvaardt alleen op voorwaarde dat haar definitie zal gebruikt worden.

Nobelprijs Chemie

In 1911 mist Curie op het nippertje een benoeming aan de Academie van Wetenschappen, waar een atmosfeer heerst van vrouwenhaat, vreemdelingenhaat en antisemitisme. Haar relatie met Paul Langevin, getrouwd en vader van drie, wordt in de pers breed uitgesmeerd wanneer ze beiden deelnemen aan de eerste Conseil Solvay in 1911. Curie wordt er aangemaand 'terug te keren naar haar geboorteland'. Dankzij de steun van trouwe vrienden blijft ze toch in Frankrijk. 

Er is ook goed nieuws. Nu ja, semi-goed nieuws. De Zweedse academie zal Curie een tweede Nobelprijs aanbieden voor Chemie, maar vraagt tegelijkertijd dat ze hem niet zelf komt afhalen vanwege het schandaal. Marie Curie trekt zich niets van het verzoek aan en gaat toch naar Zweden, vergezeld van haar zus Bronia en haar dochter Irène, en ondergaat gewillig de vijf dagen durende ceremonie. Wanneer ze terug thuis is krijgt Curie een instorting tengevolge van de stress en de vermoeidheid. Op 29 december 1911 wordt ze opgenomen in het ziekenhuis en nadien neemt ze rust bij een vriendin in Engeland.

Post-Nobelprijs initiatieven

Na haar terugkeer verlaat Marie Curie Sceaux en installeert zich in Parijs met haar dochters. Het schandaal heeft één goede kant gehad: ze is nu bekend in de hele wereld. In het laboratorium luiken haar medewerkers extra gemotiveerd om met haar samen te werken.

In 1913 wordt, met haar steun, de Wetenschapsvereniging opgericht in Warschau, maar ze keert niet terug naar Polen om er te wonen. In Frankrijk wordt het Radiuminstituut opgericht in 1914, net voor het begin van de oorlog. De eerste wereldoorlog brengt een enorme vooruitgang in de geneeskunde mee. Met de hulp van Curie worden wagens uitgerust met radiologisch materiaal, Petites Curies genoemd, om gewonden aan het front beter te helpen. Marie Curie leert vrijwilligsters dit materiaal te bedienen. Na de oorlog zal dit werk officiële erkenning krijgen.

Fysieke gevolgen van het radium

Curie koopt een buitenverblijf in l'Arcouest, nabij Paimpol, een plaats waar veel wetenschappers samenkomen. Op 4 mei 1921 onderneemt ze met haar dochters Irène en Eve een succesvolle rondreis door de Verenigde Staten om fondsen te werven voor haar laboratorium. De tocht wordt georganiseerd door journaliste Marie Meloney. Bij haar terugkeer is Curie zwaar ziek, aangetast door het radium. Ze wordt geopereerd voor staar, maar haar ogen en handen functioneren ook daarna niet goed meer.

Op 7 februari 1922 wordt Curie verkozen tot vrij lid van de Academie voor Geneeskunde. Nog tijdens haar leven krijgt ze een standbeeld. In 1925 gaat Marie naar de VS om een cheque in ontvangst te nemen uit de handen van president Warren. G. Harding. Daarmee zal ze een nieuw Radiuminstituut oprichten in Warschau in 1932.

Leukemie wordt haar fataal

Marie Curie sterft op 5 juli 1934 aan leukemie, ten gevolge van de hoge dosissen radium waaraan ze is blootgesteld gedurende haar leven. Niet zo veel later ontdekken dochter Irene Curie en haar echtgenoot Fréderic Joliot kunstmatige radioactiviteit.

Op 23 november 1935 houdt Albert Einstein, een vriend sinds twintig jaar, een toespraak ter ere van Curie tijdens de Curie Memorial Celebration in het Roehrig Museum. 

Pierre en Marie Curie worden in het Panthéon bijgezet op 20 april 1995, onder het presidentschap van François Mitterand en in het bijzijn van Lech Walesa. Uit angst voor de straling is de kist van Marie Curie bekleed met lood.

Meer lezen?

• RoSa luistert: Wetenschapheldinnen

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Markante vrouwen in de geneeskunst / Michel Deruyterre, 2014 - RoSa ex.nr.: W2/130
• Marie Curie and her daughters: the private lives of science's first family / Shelley Emling, 2012 - RoSa ex.nr.: T/1216
• Women Pioneers of Medical Research. Biographies of 25 Outstanding Scientists / King-Thom Chung, 2010 - RoSa ex.nr.: W2/128
• Histoire des femmes scientifiques de l'Antiquité au XXe siècle: les filles d'Hypatie / Eric Sartori, 2006 - RoSa ex.nr.: EII m/89
• Les femmes et la science / Gérard Chazal, 2006 - RoSa ex.nr.: EII m/90
  

• Marie & Irène Curie: de eerste vrouwelijke Nobelprijswinnaars / Greta Noordenbos, 2003 - RoSa ex.nr.: T/748
• Super women in science / Kelly Di Domenico, 2002 - RoSa ex.nr.: T/758
• Marie Curie / Laurent Lemire, 2001 - RoSa ex.nr.: T/658
• Nobel prize women in science: their lives, struggles and momentous discoveries / Sharon B. McGrayne, 1998 - RoSa ex.nr.: T/717
• A devotion to their science: pioneer women of radioactivity / M. F. Rayner-Canham & G. W. Rayner-Canham,1997 - RoSa ex.nr.: T/532