Zaha Hadid

Zaha Hadid is een Britse architect van Irakese afkomst die wereldwijd bekend staat om haar baanbrekende ontwerpen, uitzonderlijk oog voor innovatief design en revolutionaire visie op architectuur en stadsplanning. In 2004 wordt ze als eerste vrouw bekroond met de prestigieuze Pritzker Architecture Prize, waarmee ze haar status vestigt als leidend figuur in de hedendaagse architectuur en een van de meest invloedrijke architecten van haar tijd. Met haar gedurfde, futuristische stijl breekt ze conventies en effent ze de weg in een door mannen gedomineerde wereld voor toekomstige generaties vrouwelijke architecten met minder alledaagse ideeën.

Leven en carrière

Zaha Hadid wordt geboren op 31 oktober 1950 in Bagdad, Irak. Haar vader, Mohamed Hadid, is een rijke industrieel en politicus, en haar moeder, Wajiha al-Sabunji, is een kunstenaar uit Mosul. Hadid studeert wiskunde aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet, in Libanon. Vervolgens trekt ze naar Londen om een architectuuropleiding aan te vatten aan de Architectural Association School of Architecture.

Bron afbeelding: Dmitry Ternovoy via WikiCommons

Tijdens haar studie sluit ze zich aan bij het gerenommeerde Office for Metropolitan Architecture (OMA) van Rem Koolhaas en Elia Zenghelis in Rotterdam, waar ze partner wordt in 1977. In datzelfde jaar behaalt ze ook haar diploma architectuur. In 1980 richt ze haar eigen bureau op in Londen: Zaha Hadid Architects (ZHA). 

Haar internationale doorbraak komt echter in 1983, wanneer ze de ontwerpwedstrijd voor  The Peak Club in Hong Kong wint. Hoewel het project nooit wordt gerealiseerd wegens een gebrek aan financiering, vestigt Hadid haar naam als visionair architect en debuteert ze met haar kenmerkende stijl: haar innovatieve ontwerp lijkt fysische wetten en zwaartekracht te tarten met opvallende geometrische vormen die naar eigen zeggen lichtheid, zweven en vloeibaarheid combineren.

In 1990 wint ze opnieuw een grote ontwerpwedstrijd, dit keer in Duitsland, met haar ontwerp voor de Vitra Fire Station. Het project wordt drie jaar later voltooid en is haar eerste project dat het daglicht ziet. Het gebouw daagt  traditionele architectonische normen uit met scherpe, overlappende vlakken en een dynamisch, bijna sculpturale vorm die beweging suggereert. Deze combinatie van ogenschijnlijke beweging en vloeibaarheid enerzijds, en statische, grote en geometrische vormen anderzijds vormt de rode draad in haar toekomstige projecten.

In de loop van haar carrière ontwerpt ze tal van iconische, futuristische gebouwen wereldwijd, die architectonische normen opnieuw definiëren. 

Tot haar beroemdste prestaties behoren het Heydar Aliyev Centre in Bakoe in Azerbeidzjan, het London Aquatic Centre in het Verenigd Koninkrijk, ontworpen voor de Olympische Spelen van 2012, het Guangzhou Opera House in China, de Wangjing SOHO Tower in Beijing en het Al Wakrah Stadium in Qatar.. In België neemt Zaha Hadid het ontwerp van het Havenhuis in Antwerpen op zich, een gebouw dat in 2016 wordt ingehuldigd en dat is toegevoegd aan een voormalige brandweerkazerne. Dit laatste project kan rekenen op zowel lof als kritiek. Sommige critici uiten bezwaren over het scherpe contrast tussen de hedendaagse structuur van het bovenste deel en het historische gebouw daaronder, waarbij ze de harmonie van het geheel in twijfel trekken. Niet iedereens smaak, maar 100% Hadid.

Seksisme en racisme in de architectuurwereld

Zaha Hadid staat bekend om haar vastberaden persoonlijkheid en haar categorische weigering om een gesloten deur of professionele afwijzing te accepteren. Ze laat zich niet intimideren en toont een niet aflatende weerstand tegenover diegenen die haar proberen te kleineren. Ze heeft haar strepen verdiend in wat ze zelf omschrijft als de boys' club van de architectuur, een milieu dat van oudsher en nog steeds gedomineerd wordt door mannen. Hadid weet dan ook als geen ander hoe moeilijk het is om als vrouw én als vrouw van kleur erkenning te krijgen in haar veld:

Haar ambitie, sterke karakter en onconventionele manier van werken hebben haar de bijnaam 'Diva' opgeleverd, een term die de media en de pers nooit hebben geaarzeld om haar te beschrijven. Ook schilderen media en mannelijke collega's  haar vaak af als ‘moeilijk’, 'stuurs' of ‘eisend’—termen die zelden voor mannen in haar vakgebied worden gebruikt. In een interview met CNN reageert ze fel: 

“Would you still call me a diva if I were a man?”

Ze wijst erop dat van haar als vrouwelijke architect wordt verwacht dat ze zachtere ontwerpen maakt. Ze voegt eraan toe dat haar projecten vaak onuitvoerbaar worden geacht omdat ze te “wild” worden gevonden en dat haar schetsen, vanwege hun eigenheid, vaak scepsis oproepen. Hadid meent dat haar concepten in twijfel worden getrokken, niet zozeer vanwege de haalbaarheid als wel vanwege de durf.

Hadid wijst er ook op dat er vaak van haar wordt verwacht dat ze interieurontwerper is, maar zelden dat ze architect is. Dit seksistische vooroordeel weerspiegelt het idee dat vrouwen meer aanleg hebben voor decoratie, kunst of schoonheid die als “zachte kunst” worden beschouwd, in tegenstelling tot architectuur waar meer prestige en exacte wetenschappen mee gepaard gaan. Hadid besluit dan ook dat haar stijl en aanpak niet alleen in twijfel getrokken vanwege hun technische complexiteit, maar ook omdat ze niet voldoen aan de verwachtingen die men heeft van vrouwelijke architecten.

Doorheen haar carrière botst ze niet alleen op dergelijke seksistische vooroordelen, maar wordt ze ook geconfronteerd met racisme. Zo wint ze in 1994 de ontwerpwedstrijd voor het Cardiff Bay Opera House in Wales, maar wordt het project wordt geannuleerd. Budgettaire en politieke discussies lopen uit op openlijke xenofobie: een Welshe minister vergelijkt haar ontwerp met "het heiligdom van Mekka".

Kritiek en ethische dilemma’s

Naast aanvallen op haar persoon krijgt Hadid echter ook inhoudelijke kritiek, voornamelijk vanwege haar samenwerkingen met autoritaire regimes. Zo wordt haar Heydar Aliyev Centre in Azerbeidzjan dan wel geprezen om zijn architecturale schoonheid, maar organisaties zoals Human Rights Watch wijzen op de gedwongen ontruimingen en mensenrechtenschendingen die plaatsvonden om ruimte te maken voor de bouw. Ook The Guardian rapporteert dat bewoners van hun basisvoorzieningen werden afgesneden en met geweld uit hun huizen werden verwijderd om het prestigieuze project te verwezenlijken. De krant meldt ook de arrestatie van verschillende activisten die zich verzetten tegen deze wanpraktijken, wat de onderdrukking van de vrijheid van meningsuiting door het regime illustreert.

Hadid zelf legt echter alle verantwoordelijkheid naast zich neer en stelt dat dergelijke kwesties de verantwoordelijkheid zijn van overheden, niet van architecten: een gemakzuchtige houding haar die op felle kritiek komt te staan.

Ook bij de bouw van het Al Wakrah-stadion in Qatar, ontworpen voor het WK van 2022, ontstaat ophef over de erbarmelijke arbeidsomstandigheden van migranten. Hadid reageert fel op vragen hierover, door te stellen dat ze niets met de arbeidsomstandigheden te maken heeft en dat dergelijke vragen niet aan haar, maar aan de autoriteiten gericht moeten worden. Dit gebrek aan betrokkenheid bij de sociale implicaties van haar werk zorgde voor controverse, ondanks haar status als architectonisch genie.

Erfenis en impact

Hadid is zonder twijfel een politiek omstreden figuur, maar zonder meer een innovatieve architect. Ze overlijdt op 31 maart 2016 in Miami, in de Verenigde Staten. In de loop van haar carrière wordt ze bekroond met talloze prijzen, waaronder de Mies van der Rohe Award (2003) voor het tramstation Hoenheim Nord in Straatsburg en de RIBA Stirling Prize (2010 en 2011) voor het MAXXI, het museum voor 21e-eeuwse kunst in Rome. Daarnaast mag ze als eerste vrouw ooit de prestigieuze Pritzker Prize in 2004 in ontvangst nemen, evenals de Royal Gold Medal for Architecture in 2015 voor haar innovatieve benadering van architectuur en futuristisch design. Haar nalatenschap reikt echter verder dan haar gebouwen: ze blijft een icoon van vrouwelijke ambitie en durf in een door mannen gedomineerd vakgebied.

In de pers:

• Zaha Hadid: ‘I’m judged more harshly because I am a woman’ (Architect’s Journal, 22/04/2016) 
• Why we talk about Zaha Hadid's gender and ethnicity even though her architecture transcended both (LA Times,  04/04/2016)