02.10 | Genderneutrale voornaamwoorden

Gepubliceerd op 02/10/2019

Elke krant of tijdschrift berichtte er afgelopen maand over: de Britse singer-songwriter Sam Smith wil niet langer dat er over hen wordt gesproken met mannelijke voornaamworden, maar wel met de genderneutrale voornaamwoorden they en them (in het Nederlands maken we - althans voorlopig - gebruik van de vertaling 'hen' en 'hun'). Smith is lang niet de eerste, maar misschien wel de meest bekende, persoon die deze beslissing neemt. 

Çavaria, de Vlaamse belangenverdediger van LGBTI+-mensen en koepel van LGBTI+-organisaties, schrijft er het volgende over: "We gebruiken allemaal voornaamwoorden wanneer we naar iemand verwijzen. Vaak denken we daar zelfs niet bij na. Op basis van iemands kledij, kapsel, naam of stem veronderstellen we meteen welke genderidentiteit die persoon heeft en gebruiken we de voornaamwoorden die daar volgens ons bij horen. Lezen we iemand als man, zeggen we ‘hij’ en ‘zijn’, lezen we iemand als vrouw, zeggen we ‘zij’ en ‘haar’. Dit komt voor velen als een vaststaand gegeven waar verder geen aandacht aan moet geschonken worden. Maar de realiteit is vaak complexer dan dat. Niet alleen vergeten we hierdoor dat genderidentiteit niet altijd af te lezen is van iemands uiterlijk (ofte: iemands genderexpressie), we delen de maatschappij daardoor ook onbewust op taalkundig vlak op in twee mogelijkheden: man of vrouw. Mensen met een non-binaire genderidentiteit moeten zich daar bij neerleggen en voelen zich verplicht te ‘kiezen’ voor mannelijke of vrouwelijke voornaamwoorden, wat vaak erg oncomfortabel is."

In Zweden hebben ze dat al even begrepen, want daar gebruiken mensen sinds 2012 drie voornaamwoorden: 'hon' (zij), 'han' (hij) of 'hen' (genderneutraal). In 2015 werd het derde voornaamwoord wettelijk erkend, en vandaag lijkt het zo goed als volledig opgenomen in het dagelijkse taalgebruik van de Zweedse bevolking. Twee wetenschappers van de Washington University in St. Louis, Margit Tavits en Efrén O. Peréz, trokken naar Zweden om er te onderzoeken welk effect de invoering van een derde voornaamwoord heeft op hoe de bevolking denkt over gendergelijkheid en LGBTQIA-personen.

Tavits en Peréz schotelden meer dan tweeduizend Zweden (wiens moedertaal Zweeds is) een reeks online testen voor. Deelnemers moesten getekende figuren zonder duidelijk geslacht benoemen en namen verzinnen voor hoofdpersonages in een verhaaltje. De hamvraag: zouden de testpersonen het genderneutrale voornaamwoord, dat tot 2012 simpelweg niet bestond, gebruiken om de figuurtjes en personages te beschrijven? Het antwoord was overduidelijk ja. Dat suggereert volgens de onderzoekers dat taal een belangrijk effect kan hebben op vlak van gendergelijkheid en -vooroordelen.

Elke taal gaat op een andere manier op met voornaamwoorden en geslachten. Elke taal gaat op een andere manier om met voornaamwoorden en geslachten. Sommige talen vermijden geslacht helemaal, andere alleen de voornaamwoorden en nog andere talen kennen ook een geslacht toe aan zelfstandige naamwoorden.

Bepaalde talen, zoals het Nederlands en het Engels, gebruiken mannelijke woorden of uitspraken als meervoudsvorm of generieke aanspreekvorm, zoals 'mankind' om de volledige mensheid te beschrijven of hij/hem/zijn om een grote groep mensen te beschrijven. De taal vertrekt vanuit androcentrisme of viricentrisme, het idee dat de man centraal staat als sociale maatstaf voor iedereen.

Over de jaren heen hebben tal van taalkundigen en sociale wetenschappers manieren bedacht om deze om androcentrische terminologie te neutraliseren: mannelijke en vrouwelijke woorden met dezelfde betekenis naar één algemeen begrip terugbrengen (onthaalmoeder en onthaalvader worden onthaalouder, verpleger en verpleegster worden verpleegkundige), nieuwe woorden verzinnen (zoals de Zweden deden met 'hen'), of het meervoud van een voornaamwoord opnieuw gebruiken als enkelvoud met een andere definitie (zoals in het Engels gebeurt met 'they' en 'them'). ‘They’ als enkelvoud, gebruikt als non-binair voornaamwoord, werd vorige maand officieel opgenomen in Merriam-Webster, het oudste woordenboek in de Verenigde Staten.

In België zijn er vooralsnog geen officiële regels of plannen om genderneutrale voornaamwoorden in te voeren. Wie er wel al voor openstaat of ervoor kiest om zelf niet langer als vrouw of man te worden aangesproken, gebruikt meestal hen en hun.

Het debat laaide in ons land al enkele keren kort op – naar aanleiding van internationale nieuwsfeiten of buurlanden die ook met genderneutrale taal bezig waren – maar werd snel naar de prullenmand verwezen. Personen die in de media kritiek gaven op de beslissing van Sam Smith, kunnen worden opgedeeld in twee kampen: enerzijds in mensen die genderneutraal taalgebruik onnodig vinden, anderzijds in mensen die weigeren om 'hen' of 'hun' als enkelvoudige voornaamwoorden te gebruiken. Zo wijdden zowel schrijver Marc Reugebrinck als redacteur Tom Heremans een opiniestuk over hoe ze zich absoluut niet kunnen vinden in het gebruik van 'hen' en 'hun' als genderneutraal voornaamwoord.

Hoewel we de voorbije jaren al sterk geëvolueerd zijn op vlak van genderneutrale functietitels en zowat elke vacature wordt aangevuld met 'm/v/x', lijkt een officiële invoering van een genderneutraal voornaamwoord  in ons land momenteel nog veraf.

In de pers:

• Understanding non-binary pronouns: ‘We have created language that fits our truth’ (Gal Dem, 29/09/2019)
• Non-binaire ‘they’ opgenomen in Webster (De Standaard, 19/09/2019)
• ‘Met welk voornaamwoord wil je worden aangeduid?’ is in Zweden een hele normale vraag (Trouw, 18/09/2019)
• Sam Smith wil niet meer als hij of hem aangesproken worden (Elle, 17/09/2019) 
• Sam Smith wordt ‘hen/hun’ (De Standaard, 16/09/2019)
• Actually, Gender-Neutral Pronouns Can Change a Culture (Wired, 15/08/2019) 
• Het helpt als je ‘het’ en paard noemt (Trouw, 14/07/2019)
• Hen Z̶i̶j̶/̶h̶i̶j̶ gaat naar de winkel (De Morgen, 06/01/2018)
• Geen man of vrouw? Dan ben je voortaan een ‘hen’ (De Correspondent, 16/06/2016)

Meer weten?

• RoSa thema: Gender
• RoSa thema: Wat is gender?
• RoSa thema: Terminologie

Bron hoofdafbeelding en banner: The Pencils of Eline