Biologische diversiteit

Van éénseksemodel naar tweeseksenmodel in het Westen

De biologische verankering van het onderscheid tussen vrouw en man dateert uit het einde van de achttiende eeuw. 

Volgens het Westerse éénseksemodel hebben de lichamen van vrouwen en mannen hetzelfde basisontwerp, al zouden de mannenlichamen perfecter zijn uitgewerkt. Uit de Klassieke Oudheid komt daarvoor het argument dat mannen meer vitaliteit, meer lichaamswarmte hebben dan vrouwen. Uit de theologie gaat de Kerk ervan uit dat Adam méér naar Gods gelijkenis is geschapen dan Eva. 

Het éénseksemodel bevat dus een hiërarchie (de man is de meerdere), maar verder zijn er allerlei gradaties van mannelijkheid en vrouwelijkheid. Het is bijvoorbeeld denkbaar dat vrouwen plots man worden, omdat hun geslachtsorganen ‘naar buiten vallen’. Of dat mannen menstrueren of melk afscheiden.

In de negentiende eeuw behoort die glijdende schaal van vrouwelijkheid en mannelijkheid tot het verleden. In de negentiende eeuw, wanneer het tweeseksenmodel domineert, krijgt het vrouwelijk lichaam eigen biologische karakteristieken en wordt het waarneembaar lichamelijk verschil de basis voor het onderscheid tussen man en vrouw, of hoort dat toch te zijn. Wat buiten deze tweedeling valt, wordt als 'abnormaal' beschouwd.

Het geloof in fysieke verschillen tussen mannen en vrouwen is zo groot, dat wetenschappers die verschillen overal zoeken. Ook waar er uiteindelijk geen blijken te zijn, bijvoorbeeld in zenuwbanen en bloedvaten. Aan die sterk verschillende lichamen koppelen ze verschillende, zelfs tegengestelde talenten: denken of voelen, vernieuwen of behouden, leiden of zorgen. Die verschillen verantwoorden op hun beurt de aparte taken van mannen en vrouwen in de samenleving. 

Volgens de Amerikaanse seksuoloog Thomas Laqueur speelt het Verlichtingsdenken van de achttiende eeuw een rol in de verschuiving van het éénseksemodel naar het tweeseksenmodel. Het wordt moeilijker om de goddelijke schepping als argument te gebruiken voor de dominante rol van de man in de samenleving. Er zijn nieuwe argumenten nodig, en die worden gevonden in biologische verschillen.

Meer dan twee seksecategorieën

Toch is deze seksetweedeling niet universeel en voorbijgestreefd. 

Sommige samenlevingen gaan uit van drie of meer seksen, elk wel met specifieke genderrollen. Enkele voorbeelden: 

• de Bugis, een etnische groep in Sulawesi,Indonesië erkent vijf verschillende seksen.
• Sinds begin 2011 erkent de Nepalese overheid een ‘derde seksecategorie’ bij volkstellingen, voor wie zich noch man noch vrouw voelt.
• Een jaar na Bangladesh wordt in India (april 2014) het bestaan van een 'derde geslacht' als wettig beschouwd. De categorie hijra wordt voortaan toegelaten op officiële documenten. 
• Veel traditionele Noord-Amerikaanse volkeren, bijvoorbeeld de Navajo, hebben een two-spirit traditie met een derde gender. 

M,V én X

De roep om erkenning van meer geslachten en genderidentiteiten dan alleen 'M' en 'V' wordt luider. Ook in België. 

Sommige landen, waaronder Australië, Nepal, Pakistan, Malta en Canada hebben een X in het paspoort of in de geboorteakte geïntroduceerd en Duitsland een blanco registratie voor mensen met een intersekse-conditie. Zweden gaat nog een stap verder met 'het' als geslachtsneutraal persoonlijk voornaamwoord. 

Voorlopig is een X of een andere optie op je paspoort in België nog niet mogelijk, terwijl deze discussie hier ook relevant is. Het gaat om personen die geboren zijn met een variatie in de sekse-kenmerken. De meeste van deze mensen voelen zich nadrukkelijk vrouw of man, maar hebben kenmerken die niet helemaal als ‘typisch’ mannelijk of ‘vrouwelijk’ worden beschouwd. Denk aan meisjes met XY chromosomen en zonder baarmoeder, maar ook mannen waarvan de penis kleiner is dan verwacht, of waarvan de plasbuis op een andere plek uitmondt dan voorspeld. Officieel vallen al deze variaties onder de noemer ‘intersekse’ of het meer medische DSD (Differences of Sex Development).

Intersekse of DSD en transgender staan helemaal los van elkaar. Het is niet omdat je DSD hebt, dat je transgender bent. Omgekeerd zijn transgender personen meestal niet intersekse. Toch kunnen ook intersekse personen zich niet goed voelen in hun huidige genderrol, en stappen ondernemen om in een andere genderrol door het leven te gaan. 

Non-binaire personen

Ook non-binaire personen die zich niet identificeren als man of vrouw, zouden de voorkeur geven aan een paspoort met een X. Non-binairen voelen zich soms man, soms vrouw, ofwel een combinatie van de twee, ofwel geen van beide. Anders gezegd: ze zijn niet in een van de twee binaire hokjes te vatten.

Organisaties voor de rechten van transgender en non-binaire personen streven eerder naar de afschaffing van de genderregistratie. Dus geen 'M' of 'V' of 'X' op het paspoort meer, dan valt elke mogelijke discriminatie meteen ook weg. 

Meer lezen online

• Biologische diversiteit en interseke - Genderklik, Vlaamse portaalsite rond gender
• Eén sekse of twee? Wetenschap in evolutie - Gendergeschiedenis.be

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• "Doing gender, determining gender: transgender people, gender panics, and the maintenance of the sex/gender/sexuality system" / Laurel Westbrook / Gender & Society / vol. 28 / nr. 1 / 2014 / p. 32-57 - RoSa-tijdschriften
• "An epistemoligy of collusion: Hijras, Kothis and the historical (Dis)continuity of gender/sexual identities in Eastern India" / Aniruddha Dutta / Gender & History / vol. 24 / nr. 3 / 2012 / p. 825-849 - RoSa-Tijdschriften
• Doubting sex: inscriptions, bodies and selves in nineteenth-century hermaphrodite case histories / Geertje Mak, 2012 - RoSa-ex.nr.: B m/41
• Homme-Femme: de quel sexe êtes-vous? / Lucile Guittienne en Marlène Prost, 2009 - RoSa-ex.nr.: DIII1 a/71
• Het lichaam (m/v) / Kaat Wils, 2001 - RoSa-ex.nr.: M/171
• Making sex: body and gender from the Greeks to Freud / Thomas Laqueur, 1992 - RoSa-ex.nr.: B m/8