RoSa vzw licht elke twee weken een specifiek gendergerelateerd thema uit of bespreekt de genderdimensie van een actueel thema. Deze week analyseren we seksueel grensoverschrijdend gedrag in een professionele context, waar machtsstructuren en hiërarchien mee gemoeid zijn. We belichten hierbij de onderliggende cultuur en de sfeer op de werkvloer die invloed heeft op de prevalentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag op het werk.
Gepubliceerd op 03/02/2022
Twee nieuwsverhalen over grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer beheersten de afgelopen dagen de media in Vlaanderen:
Liesbet Stevens, adjunct-directeur van het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (IGVM), wees in De Standaard al op de parallellen tussen de twee sectoren waar deze voorvallen plaatsvonden:
Ook wijst Stevens op het duidelijke mannelijke overwicht in beide sectoren en de afwijkende werkuren. In die arbeidsomstandigheden kan grensoverschrijdend gedrag makkelijker onopgemerkt plaatsvinden en het is moeilijker aan te kaarten en te stoppen, aldus Stevens.
Aan de hand van deze twee nieuwsverhalen we analyseren welke andere factoren in de cultuur en sfeer op de werkvloer maken dat grensoverschrijdend gedrag kan (blijven) voorvallen.
Op 20 januari publiceerde het Nederlandse YouTubeprogramma BOOS van omroep BNN/VARA een aflevering over machtsmisbruik en seksueel grensoverschrijdend gedrag bij The Voice of Holland, en ging de bal aan het rollen. De makers van BOOS verzamelden klachten over verschillende medewerkers van de talentenjacht, die allemaal een machtspositie hadden. Het ging onder meer over de coaches en bekende muzikanten Ali B. en Marco Borsato. Tegen rapper Ali B. zijn inmiddels twee aangiftes gedaan voor zedenfeiten, waaronder verkrachting, tegen zanger Borsato zijn twee aangiftes gedaan wegens onzedelijke betastingen.
Ook getuigden negentien vrouwelijke kandidaten, medewerkers en ex-medewerkers over grensoverschrijdend gedrag tegen bandleider Jeroen Rietbergen, die tot aan de uitzending de schoonbroer was van The Voice-producent John de Mol. Wanneer de vrouwen de berichtjes en andere toenaderingspogingen van Rietbergen afwimpelde, had dit gevolgen voor de vrouwen, zo zegt BOOS-presentator Tim Hofman in de aflevering. Bij iedere afwijzing volgden ingewikkelde situaties met nefaste gevolgen op de carrièremogelijkheden van de vrouwen.
Jeroen Rietbergen heeft de aantijgingen intussen erkend en is opgestapt bij het programma, dat voorlopig is stopgezet. Voormalig The Voice of Holland-kandidate Nienke Wijnhoven heeft na de uitzending van BOOS aangifte gedaan van aanranding tegen Jeroen Rietbergen.
Volgens Jean-Pierre Geelen, mediaspecialist en columnist bij de Volkskrant, is wat gebeurde bij The Voice of Holland exemplarisch voor soortgelijke wereldwijde #MeToo-schandalen. Ook hij wijst op de rol van machtsongelijkheid.
“Kijk naar jullie Bart De Pauw of naar Harvey Weinstein. Het gaat telkens weer om die ongelijkheid. Jongeren die dromen van een mediacarrière moeten het opnemen tegen ervaren en bekende mediaprofessionals. De kwetsbare positie van een slachtoffer dat heel sterk in de schoenen moet staan om het op te nemen tegen zulke krachten.” Mediaspecialist en columnist Jean-Pierre Geelen in De Morgen (16/01/2022)
Afhankelijkheidsrelaties en hiërarchische structuren kenmerken ook de tweede zaak die vorige week veel besproken werd in de media. Op 28 januari werd bekend dat VUB-professor archeologie D.T. (49) in november 2021 ontslagen werd wegens grensoverschrijdend gedrag. Meer dan tien jaar geleden stapten er al doctoraatsstudentes naar de toenmalige decaan van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte om het gedrag van D.T. aan te kaarten, maar er werd niet ingegrepen. In 2015 werd D.T. hoofddocent.
In oktober 2020 kaartten meerdere vrouwen de situatie opnieuw aan bij het anoniem meldpunt van de VUB, maar D.T. werd niet aangesproken op zijn gedrag. Pas eind 2020 leidde betrokkenheid van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (IGMV) ertoe dat de VUB stappen ondernam. Inmiddels zijn er 23 meldingen in totaal over het grensoverschrijdend gedrag van D.T.
In een vertrouwelijk rapport van het IGMV dat De Morgen kon inkijken, staat dat er sprake is van een patroon waarbij de professor telkens opnieuw (vriendschaps)relaties uitbouwde met jonge, beloftevolle studentes en vervolgens langzaam hun grenzen overschreed. Voor wie zijn avances afwimpelde, kon dat het einde van hun academische loopbaan betekenen. Bij BRUZZ getuigen twee vrouwen die slachtoffer werden van ongewenste intimiteiten dat hun afwijzing van D.T. hen hun doctoraatsbeurzen kostte.
Karen Celis, academisch coördinator van het gelijkheidsbeleid binnen de VUB, noemt ongelijkheid in de academische wereld een gekend probleem in een reactie in De Morgen.
In het geval van The Voice werpen de vele getuigenissen licht op de werkcultuur waarin deze misstanden konden ontstaan en jaren konden blijven duren. Jeroen Rietbergen maakte volgens de melders continu seksueel getinte opmerkingen naar vrouwen op de werkvloer, onder wie kandidates van de talentenjacht. Rietbergen geeft toe dat hij een paar jaar geleden ook al op het matje was geroepen voor grensoverschrijdend gedrag in zijn rol als bandleider. Toch kon hij aanblijven bij het programma.
Rietbergen was niet de enige van wie het gedrag op de werkvloer als "grapje" werd afgedaan. Ook tegen een voormalige regisseur van het programma zijn er vijftien beschuldigingen en een aangifte. Een oud-medewerkster van The Voice zegt in De Morgen dat de regisseur, van wie de naam niet bekendgemaakt is, tijdens haar stageperiode heeft geprobeerd haar te kussen en dat ze heeft gezien hoe hij zich ook schuldig zou hebben gemaakt aan seksueel overschrijdend gedrag en machtsmisbruik bij anderen. “Toen lachten we erom, maar we vragen ons nu wel eens af waarom we er niks over zeiden. Dat is echt heel erg. Wij dachten ook: die meiden doen het zelf, dat slaat achteraf natuurlijk nergens op,” zegt diezelfde oud-medewerkster nu.
Onderzoek toont aan dat dit geen ongebruikelijke reactie is. Christie Fitzgerald Boxer en Thomas E. Ford (2010) schrijven in hun wetenschappelijke paper Sexist Humor in the Workplace: A Case of Subtle Harassment dat humor een rol speelt in het normaliseren van grensoverschrijdingen binnen een werkcontext. Het draagt ertoe bij dat slachtoffers grensoverschrijdingen vaak negeren, erin meegaan, weglachen, als onschuldig herinterpreteren, of dat zichzelf de schuld te geven.
Humor is volgens hen een integraal onderdeel van de interactie op de werkplek. In samenwerkingsprocessen ontwikkelen groepen vanzelf een grappencultuur – een set van gedeelde humoristische ervaringen of referenties – die een basis vormen voor verdere interactie op de werkvloer.
Deze grappencultuur kan zowel positieve als negatieve gevolgen hebben voor mensen in een werkcontext. Aan de ene kant helpt humor mensen om te gaan met stress en verveling, kan humor helpen om kritiek te uiten op een niet-bedreigende manier en helpt het werknemers om te gaan met organisatorische verandering. Anderzijds kan humor seksistisch zijn wanneer het vooroordelen en stereotypen bestendigt.
Seksistische humor draagt bij aan de normalisering van seksistisch gedrag. Het kan ertoe bijdragen dat seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt gezien als iets dat binnen de grenzen van het toelaatbare valt.
Seksistische humor signaleert namelijk dat seksisme niet serieus genomen moet worden en impliceert dat er tussen maker en toehoorders van de grappen consensus bestaat over bepaalde vooroordelen en negatieve stereotypen. Het verduidelijkt voor de groepsleden dat vernederende stereotypen en vooroordelen gedeelde aspecten zijn van de heersende groepscultuur.
Ingaan tegen een heersende groepscultuur en tegen mensen met een machtspositie is niet gemakkelijk. Dat is een van de redenen waarom zowel omstanders als slachtoffers zich niet altijd durven uitspreken tegen grensoverschrijdend gedrag, als ze al beseffen dat er grenzen overschreden worden: omdat de groepscultuur het kan doen lijken dat het gestelde gedrag binnen de aanvaarde normen valt.
Mediamagnaat en presentator John de Mol, die tot en met 2019 eindverantwoordelijk was voor The Voice of Holland en die het format bedacht, reageerde in BOOS op de onthullingen. Hij ontkent dat bandleider Rietbergen een machtspositie had die hij kon misbruiken en zegt “nog steeds een beetje moeite” te hebben de beschuldigingen tegen Marco Borsato te geloven. Ook ontkent hij dat er onder de vrouwen die betrokken waren bij het programma een angstcultuur zou heersen en stelt hij dat vrouwen schaamte zouden hebben om melding te maken. Hij hoopt dat vrouwen "geleerd hebben dat ze eerer aan de bel moeten trekken" en geeft aan dat er hiervoor loketten en vertrouwenspersonen zijn. Voor de daders heeft hij opvallend genoeg geen boodschap.
Dat kwam hem op een hoop kritiek te staan. Er werd hem victim blaming verweten – de verantwoordelijkheid bij de slachtoffers leggen, zo legt OneWorld in een artikel uit.
Deze reactie komt vaker voor wanneer er grensoverschrijdingen aan het licht komen. Wetenschappelijk onderzoek naar victim blaming geeft daar verschillende verklaringen voor. OneWorld noemt het idee van 'Belief in a Just World' van de Amerikaanse sociaal-psycholoog Melvin Lerner: de neiging van mensen om te geloven dat de wereld een rechtvaardige plek is, waar alles om een reden gebeurt en iedereen krijgt wat die verdient. Als iemand iets traumatisch overkomt, vraagt men zich in lijn met deze gedachte af wat diegene heeft gedaan om dat te veroorzaken. In plaats van de dader te betichten van kwade wil (wat zou indruisen tegen het idee van een rechtvaardige wereld), wordt de verklaring gezocht in het gedrag van het slachtoffer.
Een andere verklaring voor victim blaming is dat het werkt als beschermingsmechanisme: door de schuld bij een slachtoffer te leggen, kan je blijven geloven dat je zelf veilig bent zolang je zelf niets doet om ongeluk over je af te roepen. Ook slachtoffers zelf denken vaak zo: wanneer ze de schuld bij zichzelf leggen, herwinnen ze een zeker gevoel van controle dat verloren is gegaan tijdens de feiten. Ze redeneren dan dat het hen niet nog eens zal overkomen, als ze zich maar anders zullen gedragen. Die gedachte is minder angstaanjagend dan de gedachte dat zij niet in controle waren en zulke feiten zich kunnen herhalen.
Verantwoordelijkheid bij de slachtoffers leggen, zeker wanneer dit gebeurt door iemand met een machtspositie zoals John de Mol, heeft echter als gevolg dat zij nog minder geneigd zijn om melding te maken en dat de systemische bedrijfscultuur niet aan de kaak wordt gesteld die grensoverschrijdend gedrag mogelijk maakt. Daarom reageerden medewerksters van de Mols bedrijf Talpa met een paginagrote advertentie in het Algemeen Dagblad, met de tekst “Beste John, het ligt niet aan de vrouwen”. De reactie van De Mol zegt volgens hen veel over de cultuurverandering die nodig is in het bedrijf. “Het gedrag van vrouwen is niet het probleem. En ook niet de oplossing.”
Hoewel bij de VUB geen victim blaming lijkt te spelen, blijven de melders ook hier met een wrang gevoel achter. Het was voor hen lange tijd niet duidelijk of, en welk gevolg er aan hun meldingen was gegeven. Bovendien heeft de VUB bij het ontslag een dading getekend met D.T., waardoor de universiteit beperkt over het ontslag kan communiceren.
“Het gaat hier om iemand die al jarenlang dezelfde vorm van misbruik pleegt. Die zou toch niet meer met studenten in contact mogen komen? Maar hij kan nu ongestoord elders solliciteren,” zegt een van de melders tegen De Morgen. Een andere melder bevestigt: “Het voelt alsof alles voor niks is geweest. Hoe de VUB heeft gereageerd, heeft me meer gekwetst dan het grensoverschrijdend gedrag zelf.”
In Nederland staat het geval van The Voice of Holland niet op zich. Sinds de uitzending van BOOS zijn er zestig meldingen binnengekomen bij het meldpunt van grensoverschrijdend gedrag voor de culturele en creatieve sector. Het gaat over meldingen bij verschillende omroepen, ook over andere programma’s. In reactie daarop pleit de Nederlandse staatssecretaris voor Cultuur en Media Gunay Uslu voor een “gezamenlijke” aanpak van seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag. Nieuwe richtlijnen zijn volgens Uslu niet nodig.
Ook bij de VUB concludeert men dat er al trainingen, deontologische codes, procedures en vertrouwenspersonen zijn, maar dat die grensoverschrijdend gedrag niet voldoende kunnen voorkomen zolang ze onvoldoende gekend zijn bij studenten en medewerkers en de informatie niet adequaat doorstroomt. In een reactie in De Morgen deelt VUB-rector Caroline Pauwels enkele lessen die ze uit de situatie trok.
Daarom pleit Pauwels onder meer voor het nog meer sensibiliseren van de omgeving, bijvoorbeeld in de vorm van bystander-trainingen, zodat ook omstanders melding zullen doen van grensoverschrijdend gedrag.
Ook Boxer en Ford schrijven dat vrouwen over het algemeen geen gebruik maken van formele organisatorische kanalen als rechtsmiddel, omdat ze menen dat hun organisaties niet in staat zijn hen adequaat te beschermen tegen mogelijke vergelding. Volgens door hen geciteerde onderzoeken zou nog geen 17% van de vrouwen die seksuele intimidatie meemaken op de werkvloer dat melden aan personen in gezagsposities, in het bijzonder wanneer zij minderheden zijn op door mannen gedomineerde werkplekken of een relatief lagere beroepsstatus hebben in hun organisaties. Om bedrijfsculturen te veranderen bij televisieprogramma’s, pleit journalist en auteur Sarah Meuleman in een opiniestuk in De Standaard dan ook voor meer vrouwelijke producenten, meer cameravrouwen en meer vrouwelijke regisseurs, zodat vrouwen in elk geval geen minderheid zijn.
Vergelding is volgens Boxer en Ford een legitieme angst: vrouwen die seksuele intimidatie melden krijgen lagere functiewaarderingen, worden geweigerd voor promoties, en worden soms zelfs ontslagen.
Om vergelding te voorkomen, stelden organisaties zoals MenEngage Alliance progressieve procedures op waarin preventie en zorg voor het slachtoffer centraal staan. Hun Sexual Harassment Policy and Procedures bevat duidelijk afspraken en tijdlijnen voor ondersteuning en follow up na een klacht, die kunnen dienen als best practice voor andere bedrijven en organisaties.
Werk maken van progressieve procedures en een cultuuromslag is ook in het belang van de bedrijven en organisaties zelf. Voor The Voice of Holland is het schandaal vernietigend: het programma verloor naast coach Anouk verschillende sponsors en is voorlopig stilgelegd. Als reeds gemaakte afleveringen niet worden uitgezonden, zou dit een verlies van 7 miljoen euro kunnen betekenen, meldt Het Laatste Nieuws.
Organisaties en bedrijven daarentegen die een integriteitsstrategie hanteren, gebaseerd op een open dialoog en leerprogramma's, kunnen beter concurreren in een toekomst waarin transparantie steeds belangrijker wordt. Ook vergroten ze daarmee het welzijn van de medewerkers, wat uiteindelijk in het voordeel is van het bedrijf, zo stelt het wetenschappelijk artikel Giving Voice in a Culture of Silence. From a Culture of Compliance to a Culture of Integrity van Peter Verhezen.
Ondertussen zouden bedrijven in Nederland naar aanleiding van het schandaal dan ook advies zoeken om met de problematiek om te gaan, schrijft de Morgen. Dat de uitzending erg veel losmaakt en ook een weerslag heeft op mensen die niet direct betrokken zijn, blijkt bij Nederlandse hulporganisaties: slachtofferhulp Nederland meldt sinds de uitzending drie keer zoveel chatters en 80 procent meer bellers. De stichting Together We Rise, die slachtoffers van seksueel geweld ondersteunt, ziet een verdubbeling.
Bron hoofdafbeelding: Bogomil Mihaylov op Unsplash