18.09 | Femi(ni)cide

Gepubliceerd op 18/09/2019

Dodelijk geweld tegen vrouwen uit vrouwenhaat, de voorbij weken was het thema opvallend aanwezig in de pers. Zowel in Frankrijk als Zuid-Afrika kwamen mensen op straat om te protesteren tegen een gebrekkig of onbestaand beleid. Protesten als deze zetten het thema ook in België op de agenda, nadat afgelopen zomer al zeker vier vrouwen door hun partner of ex werden omgebracht. Uit onderzoek bleek dat ook in een land als Brazilië de situatie er niet op vooruit gaat.

In onze contreien lijkt het ogenschijnlijk om een marginaal fenomeen te gaan, aangezien deze moorden in heel wat Europese landen, waaronder ook België, niet specifiek als femicide worden gecategoriseerd. In België kan bijvoorbeeld geen juridisch vastgelegde definitie van femicide worden geïdentificeerd, zoals in verschillende EU-lidstaten het geval is. Vaak baseert men zich op een andere vorm van geweld om de cases te beschrijven: vrijwillige doodslag, onvrijwillige doodslag, moord. Het is ook niet altijd even evident om te achterhalen of ‘vrouwenhaat’ een rol heeft gespeeld. Dit alles maakt het moeilijk om data te vinden die specifiek weergeven hoeveel gevallen van femicide zich in een bepaald land voordoen.

Een goede definitie kan een aanzet zijn om daar verandering in te brengen: die maakt dit soort geweld namelijk (beter) zichtbaar in de statistieken.

Zoeken naar de juiste definitie

Femicide (ook wel feminicide genoemd) is de term die we gebruiken voor dodelijk geweld op vrouwen uit vrouwenhaat. Dat laatste is een cruciale component. Het gaat om het vermoorden van meisjes of vrouwen (deels) omdat ze vrouw of meisje zijn. De term werd voor het eerst expliciet gebruikt halverwege de jaren ’70 van de twintigste eeuw. De Zuid-Afrikaanse onderzoeker naar seksueel geweld en co-auteur van het baanbrekende boek Femicide: The Politics of Woman Killing (1992), Diana Russel, schoof de term naar voren met als expliciet doel de term te politiseren en extra aandacht te vragen voor misogynie, die een cruciaal onderdeel vormt van het motief achter elk geval van femicide. Genderneutrale termen zoals ‘moord’ en ‘doodslag’ voldoen hier niet.

Wanneer het om partnermoord gaat, spreekt men ook wel over uxoricide. Zoals bij wel meer aspecten van geweld en intimidatie het geval is, circuleren meerdere definities naast elkaar, de ene al specifieker geformuleerd dan de andere, maar de essentie blijft hetzelfde: vrouwenhaat speelt een rol in het motief voor de moord.

Wie meer wil weten over de veelheid aan definities en de juridische kant van de zaak, kan terecht bij het Europees instituut voor gendergelijkheid (EIGE). Zij stelden in 2017 een gedetailleerde vakwoordenlijst samen, met een overzicht van de algemeen aanvaarde of aangenomen Europese, internationale en nationale definities van verkrachting, femicide en intiem partnergeweld. Voor deze drie aspecten van geweld ondernam EIGE een poging de verschillende definities te bundelen tot één voorgestelde begripsomschrijving met als doel deze te gebruiken voor vergelijkend statistisch onderzoek.

De voorgestelde definitie luidt als volgt:

Daarnaast zet EIGE ook sterk in op het begeleiden en raadgeven van instanties die data willen verzamelen en analyseren.

Zoeken naar de juiste data

Algemene cijfers zijn vaak moeilijk te vinden of in bepaalde gevallen onbestaand of onvolledig. Toch zijn er pogingen om de gevallen te documenteren, in het ene land door onderzoekers, in het andere (zoals ook in België) door vrouwenorganisaties. In sommige landen gaat het om officieel geregistreerde cases. Zo werden in Frankrijk voor 2019 al 101 vrouwen geregistreerd die vermoord werden door hun (ex-)partner. Voor België zouden gelijkaardige cijfers gelden, al zijn er voor ons land helaas geen officiële statistieken. Expert seksueel strafrecht en adjunct-directeur van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (IGVM) Liesbeth Stevens spreekt in De Standaard (10/09/2019+) van zo’n 150 slachtoffers van partnergeweld per jaar.

Het gaat hier voor de duidelijkheid om cijfers van de federale politie met betrekking tot ‘doodslag, moord en onvrijwillige doodslag in een context van partnergeweld’, waarbij er niet per se sprake is van een dodelijke afloop. Bovendien worden mannelijke slachtoffers ook meegerekend. Vrouwenorganisaties doen dan ook hun best om zelf specifiekere cijfers te verzamelen. De vzw Stop Feminicide Belgium telde dit jaar - tot nu toe - 17 vrouwenmoorden die onder de noemer femicide kunnen vallen, maar ze benadrukken dat dit in ieder geval een onderschatting is van het reële aantal. Dit bevestigt ook coördinator voor de Vlaamse werking van GAMS vzw, Katrien De Koster, in De Standaard (05/09/2019+):

Er is dus dringend nood aan meer, en vooral recenter, onderzoek. Dat beaamt ook directeur van RoSa vzw, Bieke Purnelle:

Sinds 2001 concretiseert België zijn beleid ter bestrijding van gendergerelateerd geweld via een nationaal actieplan (NAP) met betrokkenheid van de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten. Het NAP wordt gecoördineerd door het IGVM. Om de zoveel jaar wordt het plan hernieuwd, met het oog op een voortdurende verbetering van het beleid. Het nieuwe NAP 2020-2024 wordt een plan met ruim 200 actiepunten, onder meer specifiek ter preventie van femicide.

Eind vorige week werd bekendgemaakt dat er een nieuw wetsvoorstel op tafel ligt dat rechters meer armslag moet geven in de beslissing om verdachten - van bijvoorbeeld geweld op vrouwen - aan te houden. Tot nu toe mogen rechters enkel rekening houden met eventueel vluchtgevaar bij de beslissing om een verdachte aan te houden in afwachting van een proces. Met het wetsvoorstel willen de initiatiefnemers de criteria uitbreiden, zodat ook het eventueel recidivegevaar in rekening kan worden gebracht. Het wetsvoorstel komt er niet toevallig na de aanranding en moord op Julie Van Espen eerder dit jaar. Haar moordenaar was namelijk al gekend bij het gerecht en werd al twee keer veroordeeld voor verkrachting. Toch kwam hij telkens op vrije voeten, die laatste keer 'in afwachting van een proces'. Ook de moordenaar van Anja Vanheer kon op de vlucht slaan door zijn enkelband door te knippen. Vanheer werd in 2017 vermoord door haar toenmalige partner. Die werd schuldig bevonden, maar aangezien hij zich in voorhechtenis aan de voorwaarden had gehouden, kwam hij in aanmerking voor een enkelband (aangezien er geen acuut vluchtgevaar kon worden gesignaleerd).

Frankrijk

In Frankrijk, dat volgens de meest recente cijfers voor Europa in de top 10 staat wat het aantal partnermoorden betreft, werd de druk van vrouwen- en partnerorganisaties zo groot, dat er eerder deze maand een Grenelle werd georganiseerd, een grote overlegronde tussen onder anderen advocaten, rechters, politiediensten en organisaties voor slachtofferhulp. Deze blijft samenkomen tot 25 november, de internationale dag tegen geweld op vrouwen. Uit de bijeenkomsten worden concrete aanbevelingen verwacht om in de toekomst beter in te zetten op sensibiliseren, hulpverlenen en voorkomen.

Beleidswijzigingen die er in Frankrijk aankomen:

• Na 1 januari 2020 moeten er 1.000 extra opvangplaatsen komen voor slachtoffers van partnergeweld;
• binnen de 48 uur zullen magistraten aan daders/verdachten een elektronische enkelband kunnen opleggen;
• vanaf 25 november zullen vrouwen al in het ziekenhuis een klacht kunnen indienen (en moeten ze na de spoed dus niet meer naar het politiebureau of terug naar huis);
• in elke rechtbank komen gespecialiseerde aanklagers;
• 400 politiecommissariaten zullen worden doorgelicht om eventuele problemen bij de afhandeling van klachten op te sporen

Zuid-Afrika

In Zuid-Afrika, dat momenteel nog slechter scoort dan Frankrijk inzake partner- en vrouwenmoord, leek de emmer ook vol. Niet enkel vrouwenorganisaties gingen de straat op, ook voor een groot deel van de mannelijke bevolking leek de maat vol. Duizenden mensen betoogden begin september een week lang in Kaapstad, nadat opnieuw een jonge vrouw, die eind augustus als vermist was opgegeven, bleek te zijn verkracht en vermoord door een bediende van het postkantoor waar ze een pakketje kwam ophalen. Online regende het reacties onder hashtags als #AmINext en #StopKillingOurGirls. Aan het einde van de massabetoging verzamelden de demonstranten voor het Zuid-Afrikaanse parlement met de concrete eis voor hardere straffen voor daders en tastbare en doeltreffende maatregelen van de overheid.

Volgens cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) scoren maar drie landen slechter dan Zuid-Afrika inzake het aantal moorden op vrouwen: Honduras, Jamaica en het Zuid-Afrikaans buurland Lesotho. Een 18-jarige Zuid-Afrikaanse studente verwoordt het overheersende gevoel in de Nederlandse krant Trouw (09/09/2019) als volgt:

Het artikel vervolgt: ‘Elke acht uur vermoordt in Zuid-Afrika een man een vrouw. Huiselijk geweld is er eerder norm dan uitzondering’. Volgens de Zuid-Afrikaanse Jen Thorpe, auteur van het boek Feminism is. South Africans speak their truth (2018) zouden alleen al in de afgelopen twee jaar meer dan een half miljoen Zuid-Afrikanen, waarvan het merendeel vrouwen, een toenaderingsverbod aangevraagd hebben tegen een (ex-)partner.

Hiaten in het Zuid-Afrikaanse beleid en de wetgeving die tijdens de betogingen werden aangekaart, zijn onder meer:

• Het feit dat de politie pas lijkt te kunnen optreden na de feiten. Bij bedreigingen van (ex-)partners hebben ze eigenlijk geen voet om op te staan;
• Het gebrek aan speciaal ingerichte rechtbanken voor situaties zoals seksueel geweld, verkrachtingen en femicide;
• De gebrekkige middelen en het tekort aan menselijke capaciteit binnen bestaande hulpverlening;
• Het feit dat toxische mannelijkheidsnormen, die aan de basis liggen van het meeste geweld op vrouwen, niet of onvoldoende worden uitgedaagd in bijvoorbeeld onderwijs en vorming

Brazilië

Volgens berichtgeving van de Britse krant The Guardian (10/09/2019) werd in Brazilië in 2018 een alarmerende toename van femicide geconstateerd. Opzettelijke gewelddadige sterfgevallen - waaronder bijvoorbeeld moorden, overvallen die leiden tot de dood en sterfgevallen van politieagenten - daalden in 2018 met 10% ten opzichte van het jaar ervoor. Gevallen van femicide kenden echter een stijging van meer dan 4%. Dit kan gesitueerd worden in een bredere trend van een toename van seksueel geweld, geweld tegen LHBTQ+’ers, geweld op basis van afkomst of huidskleur, kortom geweld tegen alles wat ‘anders’ is dan ‘de doorsnee man’.

Gidsland Spanje?

Spanje wordt vaak naar voor geschoven als een voorbeeld voor de rest van Europa, als het gaat over maatregelen ter bescherming van vrouwen tegen gendergerelateerd (partner)geweld. In 2004 werd er een wet aangenomen die een netwerk van rechtbanken tot stand bracht, gespecialiseerd in huiselijk geweld. Ook werden er extra financiële middelen ingezet als ondersteuning voor programma’s en organisaties die werken met slachtoffers.

Ondanks die voorbeeldfunctie registreerde Spanje op 10 juni van dit jaar de duizendste moord op een vrouw door een (ex-)partner, sinds deze voor het eerst officieel werden geregistreerd in 2003. Volgens berichtgeving van BBC (07/09/2019) waren van die 1000 femicides 607 vrouwen het slachtoffer van hun huidige partner, 225 van een ex-partner en 168 van de persoon die ze aan het verlaten waren. Het aantal vermoorde vrouwen in Spanje in 2019 zou nu al meer dan het dubbele zijn van het aantal slachtoffers in 2018. Andere bronnen benadrukken dan weer de evolutie op lange termijn. Zo zou het aantal gevallen van femicide met zo’n 30% gedaald zijn als we het jaar 2008 vergelijken met de cijfers voor 2018.

Educatie, educatie, educatie

Er is duidelijk nood aan meer en betere data om een verbeterd beleid te kunnen realiseren. Maar laten we niet vergeten dat (dodelijk) geweld op vrouwen en vrouwenhaat niet enkel tot cijfers kan en mag gereduceerd worden. Het gaat om een maatschappelijk probleem dat voortkomt uit taboes, stigma’s en vooroordelen over de biologische geslachten. Femicide kenmerkt zich door gegenderde motieven en die komen er niet zomaar, noch beperken ze zich tot één groep mensen.

Dat betekent dat we actief moeten nadenken over de beelden, verwachtingen en noties die we jongeren meegeven over gender, relaties en het gebruik van geweld. We kunnen gendergerelateerd geweld voorkomen. Maar dat is enkel mogelijk als we ook algemene stereotype vooroordelen over m/v-verhoudingen uitdagen.

In Litouwen werkt men sinds kort met een comic book dat verspreid wordt onder jongeren. Daarin worden verschillende vormen van partnergeweld toegelicht en wordt duidelijk gemaakt dat het niet enkel gaat om een pak slaag, maar om zowel emotioneel, economisch als fysiek geweld. De comic books zijn doelbewust klein en discreet gemaakt en zien er niet uit als een ‘adviesbrochure’. Opzet is om jongeren te doen stilstaan bij wat het betekent om je in een ‘gezonde relatie’ te bevinden en - even belangrijk - welk gedrag vooral niet binnen zo’n relatie past.

Ook in België worden er stappen gezet. Zo ging Beweging tegen Geweld - vzw Zijn begin 2018 van start met een Europees project ter preventie van gendergerelateerd geweld. Met het project EQUI-X beoogt de vzw ‘de promotie van innovatieve strategieën gericht op de constructie van genderidentiteiten en het betrekken van jongens en mannen in niet-gewelddadige modellen van mannelijkheid’. Door middel van intensieve workshops wil men meer gendergelijkwaardige attitudes en gedrag promoten bij jongeren (12-21 jaar). Het project loopt af in november 2019, en sluit af met een internationale conferentie in Brussel waarop de verschillende resultaten zullen worden toegelicht. Hou dus zeker de agenda van de vzw in de gaten.

In de pers:

• Nieuwe wet moet tweede zaak-Julie Van Espen vermijden (Knack, 13/09/2019)
• What's missing from media reports on femicide? (The Jakarta Post, 12/09/2019)
• Féminicide : « Le principe d’égalité devant la loi s’oppose à ce que les crimes soient “genrés” » (Le Monde+, 12/09/2019) 
• Ongekende woede in Zuid-Afrika: ‘Wij zijn het probleem, de mannen’ (Trouw, 11/09/2019)
• Waarom zoveel vrouwen vermoord worden door hun man (De Standaard, 10/09/2019)
• Brazil report charts surge in racial abuse and violence against women (The Guardian, 10/09/2019)
• Féminicide : elle s’appelait Salomé, elle avait 21 ans (Libération, 08/09/2019)
• Femicide: The murders giving Europe a wake-up call (BBC, 07/09/2019)
• ‘Dit is geen familiedrama, dit is familiemoord’ (De Standaard, 07/09/2016)
• The killing of women: France tries to tackle wave of femicide (The Irish Times, 06/09/2019)
• ‘Bij elke vrouwenmoord heeft de samenleving een kans gemist’ (De Standaard, 05/09/2016)
• Femicide rates: South Africa vs the rest of the world (The South African, 04/09/2019)
• Dit jaar in Frankrijk al meer dan 100 vrouwen vermoord door partner of ex (De Standaard, 04/09/2016)
• Protesters outside Parliament demand action on femicide, not just words (The Mail & The Guardian, 04/09/2019)
• Le terme « féminicide » est-il « trompeur » ? (Le Monde, 04/09/2019)
• Femicide in SA: Are these the solutions? (IOL, 03/09/2019) 
• Online vrouwenhaat kost levens – en we laten het gebeuren (Charlie Magazine, 02/09/2019)
• Violences conjugales: pourquoi le terme féminicide n’existe pas dans le code pénal (Le Soir+, 30/08/2019)

Meer weten?

• RoSa thema: Geweld en discriminatie
• RoSa thema: Femi(ni)cide
• vzw Stop Feminicide Belgium
• GAMS vzw

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Glossary of Definitions of Rape, Femicide and Intimate Partner Violence / EIGE, 2017 - RoSa-ex.nr.: digitaal beschikbaar
• Terminology and Indicators for Data Collection: Rape, Femicide and Intimate Partner Violence: Report / EIGE, 2017 - RoSa-ex.nr.: digitaal beschikbaar
• Administrative Data Collection On Rape, Femicide and Intimate Partner Violence in EU Member States / EIGE, 2017 - RoSa-ex.nr.: digitaal beschikbaar

Bron hoofdafbeelding en banner: The Pencils of Eline