1970: Stem vrouw

In 1929 wordt Lucie Dujardin als eerste vrouw rechtstreeks verkozen voor het Federaal parlement in België. Een doorbraak, maar vrouwen blijven in de decennia daarna witte raven in de politieke besluitorganen van dit land. Wanneer in 1948 vrouwen eindelijk stemrecht krijgen, hoopt men op meer verkozen vrouwen. Maar dat blijkt niet zo gemakkelijk. Er zijn weinig vrouwelijke kandidaten en die staan dan nog meestal op onverkiesbare plaatsen. De weg naar een politiek evenwicht lijkt oneindig lang. 

Het historisch waarom

Onderliggende reden voor het vrouwelijk tekort in de politieke besluitvorming zijn de diepverankerde rolverdelingen in de Belgische maatschappij.

In de 19de eeuw wordt de scheiding publiek-privé rigoureus toegepast. Het biologisch sekseverschil wordt aangehaald als legitimatie voor de taakverdeling tussen mannen en vrouwen. Van vrouwen wordt gedacht dat zij niet beschikten over de nodige intellectuele capaciteiten en emotionele sterkte om aan de publieke sfeer deel te nemen.

Rond de eeuwwisseling 19de-20ste eeuw wordt het biologisch argument achterwege gelaten. Deze ruimt echter slechts plaats voor een gemaskeerde variant ervan: de maatschappelijke complementariteit tussen man en vrouw. Het kostwinnersmodel wordt steeds meer het algemeen geldend model. Mannen gaan werken, vrouwen nemen de niet te onderschatten taak die het huishouden op dat moment inneemt op zich. In de schoot van de zuilen (en in het verlengde van de politieke partijen) ontstaan nieuwe vrouwenorganisaties die vooral een feminisme van het verschil prediken. Mannen en vrouwen hebben volgens dat idee een andere sociale opdracht. Deze vrouwenorganisaties zijn echter van niet te onderschatten belang voor de verbeterde situatie van het modale Vlaamse gezin. Zij brengen vrouwen de basisbeginselen van hygiëne en evenwichtige voeding bij. Dankzij hun inspanningen worden vrouwen opgeleid tot bedreven huisvrouwen en moeders. Belangrijk resultaat hiervan is een terugval van de kindersterfte en een grote verbetering van het welzijn en de gezondheid van de modale burger. Deze voortgang heeft echter een negatieve keerzijde: het kostwinnersmodel krijgt in die jaren een stevige basis en wordt de norm. In dit kader krijgt de mannelijke politieke cultuur met de late vergaderuren, beslissingen bedisseld in de wandelgangen, weekendwerk enzovoort ... volop de kans te groeien.

Aandacht voor vrouwen in de politiek verloopt in twee fases. In een eerste fase, tot de jaren ‘60, wordt vooral geredeneerd vanuit een verschildenken. Vrouwelijke politici moeten het vrouwelijk verschil valoriseren. Zij zorgen voor het ‘menselijke’ in de politiek. Zij worden verantwoordelijk voor de 'zachte' sectoren, zoals onderwijs, opvoeding, gezondheid en huisvesting. In deze fase is men ook niet bekommerd om het aantal vrouwelijke politici, enkelen zijn voldoende om de vrouwelijke waarden te vertegenwoordigen. Kenmerkend voor deze fase is ook dat vrouwen nieuwe rechten en kansen krijgen, maar evengoed hun oude plichten moeten blijven vervullen. Een politica wordt vooral gewaardeerd voor de manier waarop zij een politiek mandaat kan combineren met een harmonieus huishouden.

In de tweede fase, vanaf de jaren ’70, wordt politieke gelijkheid het ideaal. Deze kentering in denken, van verschil naar gelijkheid komt er onder impuls van een aantal factoren. Het gelijkheidsfeminisme van de tweede golf verspreidt en stimuleert in belangrijke mate de gelijkheidsgedachte. Daarnaast is de veranderende mentaliteit ook het resultaat van een welvarender België. Steeds meer meisjes stromen door naar het voortgezet onderwijs, de opkomst van tal van elektronische apparaten verlicht de huishoudelijke taken, de doorbraak van de auto voor elk gezin verhoogt de mobiliteit van vrouwen, enzovoort ... 

De veranderende maatschappij van de jaren ’70 creëert ruimte voor een nieuw groeiend vrouwelijk bewustzijn. Tijdens de tweede golf van feminisme wordt het kostwinnersmodel steeds meer in vraag gesteld. Vrouwen komen op straat en eisen hun deel op van het publieke leven. Toch blijft de politiek een mannenbastion. Wanneer tegen 1970 vrouwen onzichtbaar blijven in de politiek besluit de vrouwenbeweging tot actie over te gaan. Ze willen de Belgische kiezers wakker schudden met Stem vrouw-campagnes. Voorloper is de Brugse Stem vrouw-actie van 1970.

Heb vertrouwen... stem voor vrouwen

Bron afbeelding: De Standaard, 14 oktober 1970

Medio 1970 maakt het land zich op voor de nieuwe gemeenteraadsverkiezingen van 11 oktober. Voor de eerste keer na de fusie zal in Brugge een Groot-Brugse gemeenteraad verkozen worden. Net als elders in het land telt ook de Brugse politieke wereld op dat moment bitter weinig vrouwen. De toekomst lijkt niet meteen beterschap te brengen, zo denkt men: de vrouwen op de lijsten staan stuk voor stuk op onverkiesbare plaatsen. Groot is dan ook de verbazing bij het tellen van de stembrieven. Maar liefst zeven vrouwen schoppen het - letterlijk vanuit het niets - dankzij voorkeurstemmen meteen tot raadslid. 

Bron afbeelding: Stem vrouw, flyer PAG 1970 - RoSa-archief

Veel van het succes is te danken aan de inzet van de leden van de Brugse PAG-groep. PAG staat voor Pluralistische Actiegroep. Eerst en vooral spoorde de groep haar leden aan zich kandidaat te stellen voor de verkiezing. Daarnaast organiseerde ze een heleboel acties. Zo'n 20.000 flyers werden uitgedeeld op de wekelijkse markt, aan supermarkten en op parkings. De boodschap: 'Moet het gemeentepotje nu echt uitsluitend door mannen gekookt worden?'. 

PAG-leden trekken tijdens de verkiezingen de boer op om via persoonlijk contact mensen aan te sporen om op vrouwen te stemmen, er worden voordrachten gegeven en in de plaatselijke bladen worden artikels geplaatst onder de titel 'Waarom voor vrouwen stemmen?'. Tegelijkertijd wordt uitgelegd hoe er zo efficiënt mogelijk op vrouwen gestemd kan worden: 'Vrouwen met politieke overtuiging stemmen voor alle vrouwen op hun lijst. Vrouwen zonder politieke overtuiging stemmen voor alle vrouwen op alle lijsten.' Panacheren of stemmen op personen van verschillende lijsten, mocht toen nog. 

Naast PAG maakt ook de Brugse KAV via lezingen haar leden gevoelig voor de problematiek. Bovendien verschijnen er in de aanloop naar de verkiezingen in de pers een aantal artikels die de ondervertegenwoordiging van vrouwen in de politiek aankaartten. 

De vrouwelijke raadsleden weten heel wat van hun strijdpunten te verzilveren. Zo komen er bijvoorbeeld voorzieningen voor kinderopvang zoals een babydagdienst en een kinderopvangcentrum. Het 'kinderhaventje' in de Brugse stadshallen wordt een primeur voor België: ervaren kinderverzorgers zorgen voor de opvang van kinderen tot 6 jaar terwijl de moeders boodschappen deden, een museum bezochten of een andere afspraak hadden.

Het succes van de Brugse vrouwen verdriedubbelt het aantal vrouwen in de gemeenteraad. Toch blijft hun aandeel na de verkiezingen nog steeds beperkt tot 1 op 6. De actie heeft echter onomstotelijk het belang van Stem vrouw-acties aangetoond.

Een nationale Stem vrouw-actie voor de parlementsverkiezingen van 1974

Voor de parlementsverkiezingen van 1974 organiseert het VOK (Vrouwen Overleg Komitee) samen met de Nationale Vrouwenraad een eerste nationale Stem vrouw-actie. Tegen 10 maart 1974 zijn vervroegde verkiezingen aangekondigd. Wanneer de lijsten bekend gemaakt worden, blijken er maar weinig vrouwen op verkiesbare plaatsen te staan. Feministen bundelen hun krachten in een nationale campagne. Opnieuw met succes: het aantal vrouwelijke parlementsleden verdubbelt tot 6.6%. 

De PAG gaat in aanloop naar de verkiezingen massaal de affiches aanplakken. Slogans zijn "Stem Vrouw" en "Kies de partij die u wilt, maar stem op een vrouw". Er zijn ook de appel-stickers "Geen vrouw, geen stem". Dolle Mina haakt erop in met de affiche "Stem op een linkse vrouw". Ramen en muren van partijlokalen worden volgeplakt. In volle verkiezingsstrijd haalt het VOK alle kranten: ze maken gebruik van een toeristische rondleiding in het parlementsgebouw om gedurende een kwartier de meerderheid van de parlementszetels te bezetten.

Dankzij de Stem Vrouw-campagne winnen enkele vrouwen het met voorkeurstemmen van mannen die wél op een verkiesbare plaats staan. Na 10 maart 1974 zitten er 26 vrouwen in plaats van 13 tussen de 365 mannen in het parlement. 

Stem vrouw vs. quota

De Stem vrouw-campagnes hadden hun effect bewezen. Na 1974 zouden er nog veel nationale campagnes volgen.

Ondanks het positief effect van de Stem vrouw-campagnes, blijkt sensibilisering alleen niet voldoende. Structurele maatregelen die de vrouwelijke participatie wettelijk ondersteunen, dringen zich op. Het opleggen van dwingende maatregelen botst echter vaak op heel wat tegenstand. Ondanks het duidelijke positieve effect van quota vinden sommigen dat quota's nadelig werken voor imago van vrouwen in de politiek. Ook in België was - en is er nog steeds - heel wat weerstand tegen de zogenaamde quotaregelingen. In 1994 wordt toch een eerste stap gezet met de wet Tobback-Smet, die in 2002 volwaardige quotawetten worden. 

Hoeveel vrouwen zijn er vandaag in de politieke besluitorganen? Bekijk de cijfers voor België en wereldwijd.

Meer lezen op de RoSa-website

• Politieke participatie
• Het geheugen: vrouwenstemrecht
• Archief: PAG
• Publicaties: Dames werden feministen

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• Dames werden feministen / Annemie Vanthienen, RoSa 2003 - RoSa ex.nr.: T/730
• Vrouw en politiek in België,  Leen Van Molle & Eliane Gubin, 1998 - RoSa ex.nr.: FII b/410