20.05 | Hair-itage
RoSa vzw licht elke twee weken een specifiek gendergerelateerd thema uit of bespreekt de genderdimensie van een actueel thema. Deze week zoomen we in op de hair-itage van zwarte haarstijlen. We werpen een blik op de geschiedenis van slavernij en kolonialisme die er intrinsiek mee vervlochten is en besteden aandacht aan de internationaal oprukkende natural hair movement, die - net zoals de Black is Beautiful-beweging van de jaren zestig - ruimte opeist voor de schoonheid van zwarte vrouwen en vrouwen van kleur in een wereld die witte lichamen verheft tot de norm. De beweging wil vooral pure lichamen bezingen, weg van onnatuurlijke schoonheidsidealen.
Gepubliceerd op 20/05/2021
Bron foto: Miguel Bruna op Unsplash
Koloniale geschiedenis
Historisch gestigmatiseerd, veelal weggezet als weerbarstig en onverzorgd, maar evengoed soms cultureel toegeëigend door witte vrouwen: zwarte haarstijlen - van afro’s over cornrows en braids tot dreadlocks - zijn vandaag even gepolitiseerd als veelzijdig. In zekere zin was dat ook al het geval voor de kolonisatie en slavenhandel in Afrika. Toen gebruikten verschillende gemeenschappen allerlei haarstijlen als kenmerk van hun identiteit, cultuur en trots, zo legt Lucille Roimen uit in haar TEDxTalk. Deze rijke tradities, die worden doorgegeven van generatie op generatie, werden echter vernietigd tijdens de kolonisatie. Daarmee ging ook een belangrijk deel van de identiteit en cultuur verloren. Meer nog, om de massale mensenhandel en onderwerping van zwarte mensen in de slavernij te legitimeren, werden zwarte mensen vergeleken met dieren en hun strak gekrulde, natuurlijke haar met schapenwol. Haar speelt op die manier zelfs een rol in de verantwoording van het koloniale systeem.
In westerse landen worden veel zwarte, tot slaaf gemaakte vrouwen geconfronteerd met eurocentrische schoonheidsstandaarden die niet verenigbaar zijn met de fijn gekrulde textuur van hun natuurlijke haar dat bovendien eerder naar boven groeit dan omlaag. Hoe steiler en sluiker, hoe beter, dicteert het dominante schoonheidsideaal. In sommige Amerikaanse staten waren zelfs wetten van kracht die zwarte vrouwen verplichten hun haar te bedekken omdat het “niet behoorlijk” zou zijn. Op zoek naar een sense of belonging en niet in de minste mate ook om zich te laten gelden als vrouw, gingen veel zwarte vrouwen hun kroeshaar behandelen en steilen.
Witte schoonheidsidealen en anti-blackness
Dergelijke koloniale invloeden op het dominante schoonheidsideaal en de maatschappelijke druk op zwarte vrouwen en vrouwen van kleur om zich hiernaar te conformeren aan de hand van chemische producten (‘relaxers’), sluike pruiken of weaves, blijven ook na de kolonisatie dominant. Van sprookjes over Goudlokje en Rapunzel over barbiepoppen tot hedendaagse popsterren à la Ariana Grande en Taylor Swift: tot op vandaag wordt het vrouwelijkheidsideaal in de dominante culturele beeldvorming veelal gekenmerkt door lang, sluik en vaak blond haar. Dat staat haaks op het natuurlijke haar van veel zwarte vrouwen en sommige vrouwen van kleur dat veelal een andere kleur, textuur en groeirichting heeft.
In 2016 voert het Amerikaanse Perception Institute een “Good Hair” onderzoek uit, het eerste grootschalige onderzoek dat impliciete en expliciete vooroordelen over het haar van zwarte vrouwen aan het licht brengt. Enkele frappante bevindingen: bijna alle vrouwen maken zich zorgen over hun haar, maar zwarte vrouwen ervaren meer stress en meer sociale druk om hun haar te steilen (voor werk). Hoewel zwarte vrouwen meer tijd en meer geld investeren in producten en schoonheidspraktijken om hun haar te onderhouden, geeft meer dan de helft aan niet de nodige producten te vinden.
De meest voorkomende vooroordelen ten opzichte van zwarte haarstijlen zijn dat ze minder mooi, minder sexy/aantrekkelijk en minder professioneel zouden zijn dan natuurlijk sluik haar.
Deze vooroordelen leven in de hele samenleving, ongeacht ras/etniciteit of gender/geslacht, maar zijn wel degelijk het meest dominant onder witte mensen. Dergelijke opvattingen over wat mooi of zelfs professioneel is, whitewashen niet alleen het dominante schoonheidsideaal maar zijn ook hardnekkige uitingen van anti-blackness, met wezenlijke consequenties voor de arbeidskansen van zwarte vrouwen en vrouwen van kleur.
Politiek statement of fashion statement?
Het is dan ook precies vanwege deze koloniale geschiedenis en anti-zwarte racistische vooroordelen dat het voor sommige zwarte vrouwen - en mannen - een politieke daad is wanneer ze weigeren zich te conformeren aan een onnatuurlijke, witte schoonheidsstandaard. In de jaren vijftig, wanneer zwart nationalisme in opgang is, is het steilen van zwart, natuurlijk kroeshaar al een onderwerp van discussie in activistische kringen. De discussie wordt echter pas op grotere schaal gevoerd in de zestiger jaren wanneer het een gepolitiseerd thema wordt dankzij de zwart Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Afro’s worden een waar symbool van zwarte trots en inspireren tot verzet tegen raciale ongelijkheid. Denk maar aan de bekende feministische burgerrechtenactivist Angela Davis. Ook zijn er steeds meer zwarte artiesten die zwarte haarstijlen populariseren als fashion statement: Diana Ross, Pam Grier, Nina Simone, The Jacksons Five…
Bron foto: Bundesarchiv, Bild 183-M0804-0757 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, via Wikimedia Commons
.jpg){kind=link}
In de revolutionaire sfeer van de jaren zestig ontwaakt de Black Is Beautiful-beweging, die haar inspiratie op haar beurt weer vindt in de Négritude beweging van de jaren dertig. Die vraagt erkenning voor de natuurlijke schoonheid van zwarte mensen en mensen van kleur. Daarbij hebben ze niet alleen aandacht voor haar, maar evengoed voor hun huidskleur en gelaatskenmerken. Ook de Natural Hair Movement van vandaag beperkt zich niet alleen tot het vieren van hair-itage en het openbreken van normatieve witte schoonheidsidealen, maar heeft voor velen een breder doel van raciale gelijkheid op het oog.
“No, You Can’t Touch My Hair”
Een onbekende die ongevraagd en ongegêneerd aan je haar komt: voor witte vrouwen zal zoiets verwarrend of zelfs bedreigend overkomen, maar veel zwarte vrouwen en vrouwen van kleur maken het maar al te vaak mee. Er leeft een exotiserende fascinatie voor de textuur van zwart kroeshaar, waardoor (witte) mensen al eens handtastelijk worden. In haar TEDxTalk “No. You Cannot Touch My Hair!” legt de Brits-Nigeriaanse activist Mena Fombo uit dat die handeling niet zo onschuldig is als het misschien lijkt. Wat gemakkelijk weggezet kan worden als een microagressie, moet erkend en benoemd worden als racisme, zo stelt Fombo.
Wanneer de fysieke integriteit en persoonlijke grenzen van zwarte mensen - en tout court standaard beleefdheidsregels - niet gerespecteerd worden door witte mensen die zwart kroeshaar als iets exotisch beschouwen, is er zonder meer sprake van racistisch gemotiveerde objectificatie.
Fombo’s TEDxTalk maakt deel uit van haar internationale campagne "No. You Can not Touch My Hair" en volgt op een survey die ze in de zomer van 2017 lanceert om ervaringen van deze hair attacks in kaart te brengen. Meer dan de helft van de respondenten zei dat hun haar op maandelijkse basis werd aangeraakt door mensen die ze nog nooit eerder hadden ontmoet. 18% zei dat het elke week gebeurde. De overgrote meerderheid beschreef het aanraken als opdringerig, invasief en ongewenst. 90% van de respondenten identificeren zich als vrouw, waarvan de absolute meerderheid zwart is.
“Waar kom je echt vandaan?”
In haar boek Don’t Touch My Hair (2019) betoogt de Iers-Nigeriaanse auteur en academica Emma Dabiri dat kenmerkend zwarte haarstijlen net zo goed een aanduiding zijn van Afrikaanse afkomst als huidskleur. Dat betekent dat het een uiterlijk kenmerk is op basis waarvan men gediscrimineerd kan worden. Dabiri streeft er dan ook naar om haar expliciet op te nemen als beschermde discriminatiegrond in Britse antidiscriminatiewetgeving.
Ook academica Johanna Lukate legt in haar TEDxTalk uit dat typisch zwarte haarstijlen, net zoals huidskleur en gelaatskenmerken, van zwarte personen politiek relevant zijn omdat het hen als ‘anders’ markeert, als ‘niet van hier’. Het plaatst hen in een lange geschiedenis van slavernij en kolonialisme, en in hedendaagse migratieverhalen en identitaire verhalen over belonging.
Dat zwarte haarstijlen reacties van alledaags racisme uitlokken, weet ook activist Mena Fombo. In haar TEDxTalk legt Mena Fombo uit dat deze “haar-aanvallen” niet te vergelijken zijn met de ervaring van een witte man, wiens blonde haren op vakantie in Indië ook soms ongevraagd aangeraakt werden, en evenmin met de ervaring van iemand die zwanger is en wiens bolle buik ook soms ongewenst aangeraakt wordt. Waarom? Op vakantie zijn in een ver land en zwangerschap zijn een tijdelijke ervaring, en in zekere zin ook een privilege.
Dat een witte man met blond haar op vakantie in Indië geëxotiseerd wordt, is geenszins te vergelijken met zwarte mensen of mensen van kleur die in hun eigen land als ‘exotisch’ of ‘anders’ gezien worden, en die - vanwege hun uiterlijk - regelmatig gevraagd worden waar ze 'echt' vandaan komen.
Het belang van representatie en rolmodellen
Om al deze vormen van (alledaags) racisme tegen te gaan, is er nood aan meer bewustwording rond deze thema’s, maar ook aan meer positieve representatie. Bekende rolmodellen kunnen zwarte haarstijlen niet alleen normaliseren, maar ook populariseren. Wanneer een icoon zoals Beyonce samen met haar dochter Blue Ivy een hulde brengt aan de schoonheid van zwarte vrouwen met het nummer Brown Skin Girl, heeft dit niet alleen een impact op het zelfbeeld van veel jonge meisjes en vrouwen wereldwijd. Het heeft ook positieve gevolgen voor de maatschappelijke perceptie van zwarte vrouwen en vrouwen van kleur. Hetzelfde geldt voor acteurs zoals Lisa Bonet, die sinds jaar en dag bekend staat om haar dreadlocks, en Zendaya die de ene zwarte haarstijl na de andere draagt, van krullen over fauxlocks en cornrows tot knotted box braids. Wanneer Rihanna bantu buns of fulani braids draagt op glamoureuze evenementen, of als eerste vrouw ooit met een durag op de cover van een internationaal tijdschrift schittert, wordt het normatieve, witte schoonheidsideaal doorbroken.
Welke haarstijl een vrouw draagt - natuurlijk zoals een afro of krullen, beschermend zoals rope, crochet twists of gestyled - is haar individuele keuze. Wel is het belangrijk dat we als samenleving voldoende diversiteit en positieve representatie tonen, zodat dominante schoonheidsidealen inclusiever worden en hardnekkige vooroordelen ten opzichte van zwarte haarstijlen tot de verleden tijd gaan behoren.
In de filmwereld brengt de regisseur en ex-American footballspeler Matthew A. Cherry dit thema ook expliciet onder de aandacht in de korte animatiefilm Hair Love, waarin een zwarte vader voor het eerst leert hoe hij de haren van zijn dochter moet doen. Dat hij hiervoor een Oscar in ontvangst mocht nemen, toont aan dat het hartverwarmende verhaal bij velen een gevoelige snaar raakte, dat er nood is aan dit soort verhalen die de geleefde ervaringen van zwarte meisjes en meisjes van kleur representeert op een positieve en herkenbare manier.
Niet alleen de muziek- en filmwereld, maar ook de literatuur kan een belangrijke bijdrage leveren aan aan meer positieve representatie en inclusievere schoonheidsidealen. Zo zet auteur Dalilla Hermans in haar kinderboek Brown Girl Magic de natuurlijke schoonheid van zwarte meisjes en meisjes van kleur in de kijker. Daarmee biedt ze tal van jonge lezers een positief beeld waarin ze zichzelf kunnen herkennen en waaraan ze zich kunnen spiegelen.
In de pers:
- Kroes control (De Standaard+, 08/05/2021)
- Een uitleg: cultural appreciation vs cultural appropriation (Cosmopolitan, 01/09/2020)
- Emma Dabiri on how the Oscar‑winning film Hair Love has changed the conversation around afro hair (The Times, 22/03/2020)
- Emma Dabiri Is Changing The Conversation Around Afro Hair (Vogue, 08/03/2020)
- Twerken en vlechten: zo werkt culturele appropriatie (Brainwash, 2020)
- Waarom de ene culturele toe-eigening de andere niet is (MO*, 28/01/2019)
- Culturele toe-eigening: de term van 2017 (OneWorld, 12/01/2018)
- Een cultuur ‘lenen’ of bespotten? (OneWorld, 27/07/2016)
Meer weten?
- RoSa rolmodel: Sojourner Truth
- RoSa rolmodel: Angela Davis
- RoSa thema: Schoonheidsidealen
- RoSa kijkt: Mena Fombo - "No. You Cannot Touch My Hair!"
- RoSa kijkt: Johanna Lukate - “The Psychology of Black Hair”
- RoSa kijkt: Lucille Roimen - "The Beauty of African hair"
- RoSa leest: Being (Imposed Upon) - Joëlle Sambi Nzeba e.a.
- Rosa leest: Alledaags racisme - Philomena Essed
- RoSa leest: To Exist is to Resist: Black Feminism in Europe - Akwugo Emejulu & Francesca Sobande (Eds.)
- Uitgelezen lente 2021: Black Feminist History
Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:
- Twisted : the Tangled History of Black Hair Culture / Emma Dabiri, 2020 - RoSa-ex.nr.: FI m/297
- Being (Imposed upon) / Joëlle Sambi Nzeba, e.a., 2020 - RoSa-ex.nr.: M/530
- White Tears/Brown Scars: How White Feminism Betrays Women of Color / Ruby Hamad, 2020 - RoSa-ex.nr.: FII m/836
- Don’t Touch My Hair / Emma Dabiri, 2019 - RoSa-ex.nr.: M/559
- Beauty Sick: How the cultural obsession with appearance hurts girls and women / Renee Engeln, 2017 – RoSa-ex.nr.: FII a/1177
- Beauty and Misogyny: Harmful Cultural Practices in the West / Sheila Jeffreys, 2005 - RoSa-ex.nr.: FII e/99