Interview David Paternotte

Professor David Paternotte is universitair hoofddocent sociologie aan de Université Libre de Bruxelles. Hij deed onderzoek naar het homohuwelijk en LHBT-activisme, en bestudeert nu antigendercampagnes en aanvallen op academische vrijheid in Europa. We spreken met hem over de antigenderbeweging in België.

Wat wordt er bedoeld met de antigenderbeweging?

"De term wordt sinds 2017 gebruikt om te verwijzen naar een nieuwe golf van conservatieve organisaties in Europa en Latijns-Amerika die zich bezighouden met gender, en die dat op een andere manier doen dan de Amerikaanse christelijke conservatieven. Deze organisaties verzetten zich tegen wat zij zien als "gender ideologie". Daarmee bedoelen ze de ideologie die volgens hen achter verschillende hervormingen zit waartegen ze zich proberen te verzetten, op het vlak van LHBT-rechten, reproductieve rechten, relationele en seksuele vorming of les over seksualiteit en gender."

"Dat begon in de nasleep van de wereldbevolkingsconferentie van de Verenigde Naties in Cairo in 1994 en de Wereldvrouwenconferentie van de VN in Peking in 1995. Het Vaticaan heeft toen geprobeerd om vooruitstrevende resoluties rond reproductieve rechten en gender tegen te gaan, maar dat is niet gelukt. Vanaf dat moment begon het Vaticaan de term gender in negatieve zin te gebruiken en zich te verzetten tegen wat zij "gender feministen" noemen: feministen die een onderscheid maken tussen 'geslacht' als biologisch gegeven en 'gender' als een sociale en culturele constructie. Vanaf ongeveer 2005 werd hier een volledig discours rond uitgewerkt, zo weten we uit documenten die het Vaticaan toen verspreidde. Ook Belgen stonden aan de wieg van het antigenderdiscours, onder wie Michel Schooyans, priester van het aartsbisdom Mechelen-Brussel en hoogleraar politieke filosofie aan de Université catholique de Louvain, en de in Brussel wonende Amerikaanse Marguerite Peeters, die het boek The Gender Revolution: A Global Agenda schreef."

Hoe heeft deze beweging ingang gevonden in Europa?

"Eerst werd het antigenderdiscours verspreid via katholieke organisaties, waarna andere conservatieve organisaties volgden. Hun samenwerking rond deze topics werd zichtbaar toen de katholieke Kerk, conservatieve groeperingen en politieke partijen mobiliseerden tegen het wetsvoorstel voor het homohuwelijk in Spanje in 2004. In de jaren erna zagen we dit ook in andere landen. Zo waren er in Kroatië mobilisaties tegen relationele en seksuele vormming, in Italië tegen het geregistreerd partnerschap voor partners van hetzelfde geslacht en in Slovenië tegen het homohuwelijk."

"Daarna vonden deze ideeën ingang bij een breder publiek. In verschillende Europese landen vonden er grote demonstraties plaats tegen het homohuwelijk, zoals de Manif pour tous in Frankrijk. In 2013 vond de eerste bijeenkomst van het Agenda Europa netwerk plaats, dat zich via lobbywerk, referenda en petities inzet tegen het homohuwelijk, toegang tot abortus en voorbehoedsmiddelen, en relationele en seksuele vorming. Datzelfde jaar werd er in Rusland unaniem een wet aangenomen tegen het verspreiden van "homoseksuele propaganda" onder minderjarigen, die in 2022 werd uitgebreid naar volwassenen."

"Het aantal demonstraties nam toe en er raakten nieuwe politieke actoren en religieuze organisaties bij betrokken. Niet enkel christelijke, maar ook evangelische, protestantse en orthodoxe organisaties voegden zich bij de protesten. Ook politieke actoren, vaak van extreemrechtse of populistische signatuur, maakten antigenderideeën deel van hun discours. Ze combineerden bijvoorbeeld de 'Great replacement theory', een complottheorie over zogenaamde "omvolking", met "genderideologie"."

Wat kenmerkt de ontwikkeling van deze beweging in Europa?

"Deze beweging is inmiddels globaal; ze heeft ingang gevonden in onder meer Nederland, Zweden, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, delen van Azië en Afrika. Op al deze plekken neemt de beweging andere vormen aan, maar kenmerkend is dat er in veel landen actoren van deze beweging politieke macht hebben verworven en wetgeving doorvoeren op verschillende niveaus. In Polen is dat bijvoorbeeld op nationaal niveau gebeurd, in Spanje op regionaal niveau en in Italië op stedelijk en regionaal niveau. Die politieke actoren streven naar het stopzetten van subsidies voor organisaties die werken rond feminisme en LHBT-rechten, willen toegang tot abortus beperken en relationele en seksuele vorming in het onderwijs aan banden leggen. Internationaal gaan ze samenwerkingen aan om toegang tot politieke macht te krijgen; denk aan Trump en Bolsonaro, of aan het blok dat Polen en Hongarije in de EU vormden. Per land verschillen ook de thema's die ze aangrijpen: ze zetten in op het thema waar het sterkst op gereageerd wordt. In het Verenigd Koninkrijk is dat bijvoorbeeld een anti-trans agenda, terwijl er in België eerder tegen relationele en seksuele vorming gemobiliseerd wordt."

Wat zijn de belangrijkste kenmerken van de antigenderbeweging in België en hoe verschilt die van die in andere Europese landen?

"In veel andere Europese landen waren het katholieke netwerken die dit discours verspreiden, maar in België toonde de katholieke kerk weinig interesse. In 2017 waren er in België wel wat tekenen van antigenderdiscours aanwezig bij groepen die gelieerd zijn aan de katholieke kerk, maar niet binnen de kerk zelf. Antigenderdiscours vond in België een grotere verspreiding toen rechtse groepen deze thema's aan 'woke' koppelden. Het Vlaams Belang speelde een rol in de verspreiding, met Dries Van Langenhove in een sleutelrol in het mainstreamen van deze ideeën. N-VA is dit discours gaan overnemen en zorgde voor nog meer zichtbaarheid met Bart De Wever die een boek schreef over 'woke'. Ook MR is die kant beginnen opkijken."

Is er sprake van een kruisbestuiving tussen Belgische en internationale actoren?

"De Vlaamse actoren hebben connecties met Nederlandse en andere internationale groepen; met name Dries Van Langenhove heeft een groot internationaal netwerk. Toch gaat het niet om sterke allianties. Een mogelijke verklaring is dat de kleine actoren in België niet zo goed georganiseerd of met elkaar verbonden zijn. Het gaat om kleine katholieke groepen, die bijvoorbeeld zichtbaar waren tijdens de demonstraties tegen EVRAS. Daarnaast zijn er groepen die anti-abortus zijn en die weinig invloed hebben, zoals Souffle de Vie in Brussel. Zij zijn vooral Franstalig en internationaal gelieerd aan Franse organisaties. Daarnaast heb je anti-trans actoren en -stemmen, maar daar zit geen grote drijvende kracht achter. De enige consistentie in België is politiek."  

Hoe heeft de antigenderbeweging het maatschappelijk debat en het beleid met betrekking tot gendergelijkheid en seksuele diversiteit in België beïnvloed?

"In België hebben deze groepen meer invloed op het sociale debat dan op het beleid. Ze zijn er niet in geslaagd om homorechten, zoals het homohuwelijk, terug te draaien. De abortuswet versoepelen wordt op dit moment geblokkeerd door cd&v (dit n.v.d.r. interview vond plaats in april 2024), maar dat veto lijkt vooral samen te hangen met ouderwets anti-abortussentiment. En ook op het vlak van trans rechten heeft de antigenderbeweging nog geen politieke impact gehad. Het publieke debat rond dit onderwerp is wel vijandiger geworden en de kans is groot dat dit zich op termijn wel in beleid gaat vertalen."

"In België is er vooral activiteit op het vlak van de thema's relationele en seksuele vorming op school en euthanasie. Er wordt tegen seksuele voorlichting gemobiliseerd via groepen als Bezorgde Ouders en demonstraties zoals tegen EVRAS. Dat heeft echter nog niet tot beleidsverandering geleid. Tegen euthanasie wordt geageerd vanuit eenzelfde "pro life" standpunt dat vaak wordt gebruikt in het discours tegen abortus. Verschillende religieuze actoren en dokters zeggen dat de Belgische wetgeving rond euthanasie niet precies genoeg is of te ver gaat. Zij roerden zich tijdens de rechtszaken rond de euthanasie van Godelieve De Troyer en Tine Nys. Op de achtergrond spelen antigendergroepen zoals Alliance Defending Freedom, een van de grootste christelijke juridische belangengroepen in de VS, een rol in dit debat."

Kan u specifieke voorbeelden geven van strategieën en tactieken van de antigenderbeweging in België?

"Het gaat om een voortdurend veranderend discours en dito strategieën, die gebruikt worden door verschillende actoren die niet per se met elkaar verbonden zijn. Als het om anti-abortus gaat, wordt er geprobeerd om meer jonge mensen te betrekken bij dit discours en hen te trainen om deze ideeën te verdedigen en verspreiden, ook binnen universiteiten. Als het om euthanasie gaat, zoeken sommige actoren gevallen uit – met name waarbij er sprake was van euthanasie omwille van psychisch lijden – en maken er een rechtszaak van. Rond trans thema's en seksuele voorlichting wordt er vooral communicatiemateriaal gemaakt. Denk aan de desinformatie die verspreid werd over EVRAS. Men probeert deze teksten in de pers te krijgen en gehoor te krijgen bij verschillende ministeries."

"Op politiek vlak heeft Vlaams Belang goed gekeken naar wat er in andere landen werkt en kopieert het die recepten, om te kijken of er in Vlaanderen een gelijkaardig effect bereikt kan worden. Dat zie je onder andere terug in hun gebruik van sociale media. Ook Schild & Vrienden maakte gretig en succesvol gebruik van sociale media en bereikte daarmee vooral een doelgroep van jonge witte mannen, door in te spelen op een bepaald type mannelijkheid. Daarnaast streefden zij ernaar om sleutelposities in te nemen binnen allerlei instituten, waaronder universiteiten, om zo van binnenuit de cultuur te veranderen."

Welke rol spelen media in het verspreiden en legitimeren van opvattingen van de antigenderbeweging in België?

"In België wordt antigender vaak verweven met "anti-woke". Onder meer professor Alexander Dhoest van de Universiteit Antwerpen heeft onderzocht hoe de mainstream, geschreven pers over woke schrijft. Enerzijds zijn de mainstreammedia vaak kritisch over het idee dat woke een belangrijk issue is, anderzijds hebben ze er veel over geschreven en hebben ze critici van woke aan het woord gelaten. De Standaard heeft bijvoorbeeld columnisten als Mia Doornaert en Griet Vandermassen, die kritiek hebben op wat zij zien als woke standpunten over gender.

Men denkt dat men zo netjes in het midden zal landen, maar vaak is het resultaat dat er ruimte gecreëerd wordt voor extremen. Daarnaast verwijten partijen als Vlaams Belang de media voortdurend dat ze te progressief zijn en te weinig aandacht besteden aan rechtse partijen, terwijl die net voortdurend in de media aanwezig zijn. Dat leidt er mogelijk toe dat media bang zijn om voor te links te worden versleten. Ik zie hier niet meteen een oplossing, behalve meer onderzoeksjournalistiek die zichtbaar kan maken hoe bewegingen zoals de antigenderbeweging in elkaar zitten en die fake news kunnen ontkrachten."

Hoe kunnen burgerorganisaties en activisten effectief reageren op de retoriek en acties van de antigenderbeweging in België om te zorgen dat er vooruitgang geboekt blijft worden op het vlak van gendergelijkheid?

"Uit onderzoek dat wij uitgevoerd hebben, blijkt dat er in België nog weinig kennis is over de antigenderbeweging. De civiele samenleving is daarnaast niet klaar voor een mogelijke overwinning van het Vlaams Belang, die er zo goed als zeker zit aan te komen (n.v.d.r. interview vond plaats vóór de verkiezingen van 9 juni 2024). Enerzijds is het belangrijk om die realiteit onder ogen te zien, anderzijds is het belangrijk niet te reageren op de antigenderretoriek die politieke actoren verspreiden. Er zijn genoeg prangende politieke issues die ondergesneeuwd raken door antigenderretoriek, omdat antigender-actoren nu het debat bepalen. Wat het middenveld, media en andere politieke partijen wel kunnen doen, is de framing van deze debatten veranderen, door uit te leggen wie de antigender-actoren zijn, wat ze doen en wie hen financiert. Ook is het belangrijk om een strategie klaar te hebben. Toen er tegen EVRAS geprotesteerd werd en misinformatie verspreid werd, was niemand daar klaar voor. Op zo'n moment moeten progressieve organisaties samenwerken en klaarstaan om een antwoord te bieden. Wat een uitdaging is, want de meeste organisaties hebben een andere kerntaak."

Waarom kwam het protest rond EVRAS als een verrassing?

"We weten nog steeds niet hoe en door wie er precies gemobiliseerd is tegen EVRAS. Het was bijvoorbeeld opvallend dat er veel moslims bij protesten betrokken waren, terwijl we die in Europa zelden zien bij antigenderprotesten. Het ging voornamelijk om moslims met roots in Turkije, waar Erdogan en de media regelmatig aandacht besteden aan antigenderthema's, wat een mogelijke verklaring kan zijn. Daarnaast waren er andere religieuze groepen en antivaxers bij betrokken, die tijdens de Covidpandemie al met elkaar in contact waren gekomen. Wat we wel weten is dat er veel desinformatie rondging, onder meer via sociale media, over wat er vanuit EVRAS over seksuele en relationele vorming aan jongeren onderwezen zou worden. Daar is niet op tijd een goed antwoord op gekomen, ook niet vanuit de media. Ook hadden ouders vooraf betrokken kunnen worden door scholen om hun specifieke bezorgdheden te bespreken."

In Nederland was er eerder al een gelijksoortige reactie gekomen op lesmateriaal rond seksuele vorming. Kunnen we leren van wat er in andere landen gebeurt?

"We moeten beseffen dat antigenderideeën niet stoppen aan de grens. Ze komen het land binnen via memes, maar ook via Franse boeken die anti-trans zijn en in Belgische boekhandels liggen. In Nederland hebben een aantal internationale antigenderorganisaties voet aan de grond gekregen, zoals CitizenGO en Tradition, Family, Property uit Brazilië. Zij zien het als een overwinning om aanwezig te zijn in zo'n progressief land. Daarnaast zijn er in Brussel veel internationale organisaties vanwege de Europese instellingen. Zo was er in april een grote vergadering van de Nationale Grote Conservatieve Conferentie gepland. Tijdens deze bijeenkomsten komen veel antigender-actoren samen. We kunnen onderzoeken welke lijnen er op zulke conferenties uitgezet worden. Anderzijds zijn er ook veel internationale progressieve ngo’s in Brussel, waar Belgische organisaties verbinding mee moeten maken. We kunnen van hen leren welke antigender-actoren er zijn, hoe en waar die kunnen mobiliseren en voor welke problemen ze de samenleving mogelijk zullen stellen. We kunnen niet alleen leren van Polen, Italië en Rusland, waar antigenderopvattingen tot beleid werden gemaakt, maar van ook Nederland en Zweden, waar deze ideeën sterk voet aan de grond hebben gekregen. Poolse activisten hebben creatieve oplossingen ontwikkeld om zich te organiseren in een vijandige omgeving."

Heel wat Belgen gaan dit jaar voor het eerst stemmen, onder wie jongeren vanaf 16 jaar die hun stem voor de Europese verkiezingen gaan uitbrengen. Gaan zij een positief verschil maken als het om genderthema's gaat?

"Het is niet zo dat jonge mensen automatisch progressief stemmen, of dat conservatieve opvattingen over gender uitsterven met oudere generaties. Jongeren zijn wel degelijk gevoelig voor antigenderopvattingen, maar er zijn grote verschillen tussen jongeren onderling. Er is meer intersectioneel onderzoek nodig om verschillen tussen jongeren afhankelijk van sociaaleconomische klasse, genderidentiteit en huidskleur in kaart te brengen. Zo weten we dat witte jonge mannen vatbaarder zijn voor antigenderideeën; recent onderzoek toonde aan dat jonge mannen zich sterk aangetrokken voelen tot Vlaams Belang, terwijl dat voor jonge vrouwen helemaal niet geldt. Rechts heeft de genderkaart getrokken om boze jonge mannen aan te trekken, niet enkel in België. Jonge stemmers worden vooral via sociale media getarget en extreemrechts geeft het meeste geld uit aan advertenties op die platformen. Daarnaast proberen ze jonge mensen te trainen via zomerkampen en academies, om leiders van de toekomst te worden."

Meer weten?

• RoSa thema: Antigenderbeweging
• Pers:pectief 22/02/2024: Relationele en seksuele vorming
• Pers:pectief 27/04/2023: Mannen in de manosfeer: online haat en misogynie
• Pers:pectief 03/09/2020: LHBTQI+ targeting
• Uitgelezen Lente/Zomer 2024: Antifeminisme en antigenderbeweging
• Uitgelezen Winter 2023: Trans rechten in feminisme

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Anti-Gender Campaigns: Mobilizing Against Equality / Roman Kuhar & David Paternotte [Eds.], 2017 - RoSa-ex.nr.: FII a/1217

#RoSaschrijft #Antigender #Europa #Onderzoek