11.02 | De kracht van feministisch straatprotest
RoSa vzw licht elke twee weken een thema uit dat te maken heeft met gender of feminisme. Deze week zoomen we in op de kracht en het belang van feministisch straatprotest.
Gepubliceerd op 11/02/2021
Bron foto: chloe s. op Unsplash
Je kon er de afgelopen maanden niet omheen: de strijd om abortusrechten staat wereldwijd nog steeds hoog op de feministische agenda. In verschillende landen trokken vrouwen de straat op om hun ongenoegen te uiten en druk te zetten op politieke besluitvorming. Naast de groeiende virtuele gemeenschapsvorming en digitale strijd via sociale media, blijft straatprotest een belangrijk feministisch drukkingsmiddel. De rol en betekenis van deze vorm van sociaal protest valt historisch gezien dan ook niet te onderschatten, ook niet binnen de geschiedenis van het feminisme.
Actueel sociaal protest voor abortusrechten
Het jaar begon goed met een feministische overwinning in Argentinië: de nieuwe, progressieve abortuswet is een mijlpaal voor de vrouwenbeweging die al jaren strijdt voor meer reproductieve rechten voor vrouwen. Argentinië is nog maar het vierde land in Latijns-Amerika waar abortus legaal is. Vrouwenrechtenactivisten hopen dus dat andere landen zullen volgen. Helaas kwam er ondertussen alweer slecht nieuws uit de Dominicaanse Republiek, en Honduras, waar een totaalverbod een imminente dreiging of zelfs al een realiteit is.
De overwinning in Argentinië is deels te danken aan het aanhoudend sociaal protest van de feministische beweging. Intensief burgeractivisme is erin geslaagd om abortus uit de maatschappelijke taboesfeer te halen en, uiteindelijk, het politieke debat te beïnvloeden. Na een zoveelste tegenslag op het zelfbeschikkingsfront in 2018 werd het straatprotest steeds breder gedragen. Wat in 2003 startte als een reeks marsen van jonge vrouwen, in 2015 versterkt door de beweging tegen femicide onder de hashtag #NiUnaMenos, evolueerde de laatste twee jaren naar een nationale burgerbeweging, met de groene sjaal als symbool. De voedingsbodem voor het straatprotest werd al gelegd door de Madres de Plazo de Mayo die sinds de jaren 1980 erkenning vragen voor het verlies van de zogenaamde desaparecidos.
De term betekent letterlijk 'verdwenen', en verwijst naar slachtoffers van (politieke) kidnapping die nooit gevonden werden.
De sense of urgency die voortvloeide uit de straatprotesten in Argentinië en die zich ook verspreidde op sociale media door de hashtag #EsAhora, vonden we de afgelopen maanden ook terug in Polen. In oktober vorig jaar trokken (vooral jonge) vrouwen massaal de straat op in steden over het hele land om te protesteren tegen de mogelijke verstrenging van het abortusbeleid, dat sowieso al één van de meest restrictieve van Europa was. Daarover lees je meer in de Pers:pectief van 29/10/2021. Eerdere plannen om de wetgeving te herzien lokten ook in 2016 en 2018 massale vrouwenstakingen en straatprotest uit. Nu de conservatieve regering de geplande verstrenging effectief doorduwt, spreekt men van de grootste demonstraties sinds de val van het communisme, getrokken door de vrouwenrechtenbeweging Women’s Strike (Strajk Kobiet in het Pools), met een rode bliksemschicht als symbool.
De protesten kregen wereldwijd veel media-aandacht, maar voorlopig is de impact in Polen zelf minder succesvol: eind vorige maand werd de verstrengde abortuswet definitief afgekondigd, opnieuw gevolgd door manifestaties in Warschau en andere steden. Het ongenoegen is groot. Sommige protestanten droegen een groene sjaal, verwijzend naar de Argentijnse protesten. Het politieke klimaat van Argentinië is echter niet te vergelijken met Polen, waar de verstrengde abortuswet een symbool staat voor het algemene rechts-conservatieve regeringsbeleid. Bovendien is er de nefaste context van de pandemie:
Ook in ons land is het abortusdebat nog niet beslecht. Vorig jaar werd dan wel het dertigjarige bestaan van de abortuswetgeving in België gevierd, de strijd om baas over eigen buik te zijn zet zich voort. De meest recent voorgestelde wetswijziging (de volledige decriminalisering van abortus en de uitbreiding van de wettelijk toegestane termijn van twaalf weken naar achttien weken) belandde tijdens de regeringsonderhandelingen afgelopen zomer in de politieke koelkast en bleef taboe in het federale regeringsakkoord. Daarover lees je meer in de Pers:pectief van 15/10/2021. Zowel de Vrouwenraad als Collecti.e.f 8 maars trokken afgelopen zomer de straat op om de gang van zaken aan te klagen en druk te zetten op de politieke besluitvorming. En ook in oktober werd er in Brussel nog geprotesteerd tegen de politieke koehandel rond abortus.
Via straatprotest naar politieke verandering
Sociaal protest en verzet is een wezenlijk onderdeel van een democratische samenleving. Naast deelname aan verkiezingen is (straat)protest de ultieme manier voor een (deel van een) volk om zich politiek uit te spreken. “De democratie is niet perfect, dus er zullen altijd redenen zijn om te demonstreren. Als dat niet gebeurt, wijst dat op onverschilligheid, en dat is niet gezond,” zegt politiek wetenschapper Stefaan Walgrave daarover in een interview met De Morgen. Straatprotest wijst dus ook op een maatschappelijk geloof in de politiek, of toch in het systeem van de parlementaire democratie. Historica Gita Deneckere verwoordt het zo:
Zonder sociaal protest hadden we nu geen weekend, geen betaald verlof, geen stemrecht. “Als mensen die zich buitengesloten voelen toch gehoord willen worden, moeten ze de straat op trekken. Vaak met succes”, aldus Deneckere. Straatprotest heeft vaak een grote impact op politiek en maatschappij, ook in België, al is die impact natuurlijk niet altijd even makkelijk of precies te meten. Van mei ’68 over de anti-raketbetogingen in 1983 en de Witte Marsen in 1996, tot de hedendaagse klimaatbetogingen en de Black Lives Matters protesten: wat deze vormen van straatprotest alleszins gemeen hebben, is dat ze politici zenuwachtig maken. Politici zijn bang van de straat aangezien de mogelijkheid tot escalatie of ontsporing altijd bestaat. Het gevolg kan zijn dat politici in meer of mindere mate tegemoet komen aan de eisen van de massa, al dan niet in dialoog met datzelfde volk.
De geschiedenis leert ons eveneens dat geen enkel recht ultiem verworven is.
Zoals de situatie in Polen aantoont, kan er op elk moment teruggekomen worden op een progressieve evolutie. Niet enkel veranderlijke normen en waarden, maar ook het politieke klimaat maken de samenleving. Die maakbaarheid kan altijd verschillende richtingen uitgaan. Ook verworven rechten moeten blijvend verdedigd worden want een terugval is steeds mogelijk. Dat geldt zeker voor rechten van minderheden en vrouwen. Vrouwenemancipatie is geen lineair verhaal van progressie.
Geschiedenis van feministisch straatprotest
Straatprotest, en verzet in het algemeen, is een wezenlijk onderdeel van de geschiedenis van het feminisme, ook in ons land. Dat hoeft niet te verwonderen want feminisme houdt steeds een fundamentele kritiek in op de bestaande orde, normen en powers that be. Dat begon al in de eerste feministische golf met de marsen van feministen die opkwamen voor vrouwenkiesrecht. In België trok men destijds eerder de kaart van bijeenkomsten binnenskamers en (transnationale) vergaderingen, maar in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten trokken suffragettes in het begin van vorige eeuw massaal de straat op om hun eisen kenbaar te maken en druk te zetten op de politieke besluitvorming door straatprotest.
Pas met de tweede feministische golf werd er ook in België de straat opgegaan. Met collectieve, soms ludieke acties werd er meer aandacht voor vrouwenrechten afgedwongen. Dat gebeurde via stakingen, maar ook betogingen en manifestaties waarover de media gretig verslag uitbrachten. De mediagenieke en doeltreffende acties van de Nederlandse Dolle Mina’s waaiden over naar ons land, onder meer geïnspireerd door de revolutionaire sfeer van mei ’68.
In die tijd stonden abortusrechten hoog op de agenda van de Belgische feministische strijd. Denk aan de alom bekende slogans “Baas in eigen buik” en “De vrouw beslist”. Op de allereerste Nationale Vrouwendag in 1972, georganiseerd door het Vrouwen Overleg Komitee (vandaag gekend als Furia), stond de decriminalisering van abortus centraal. Een hoogtepunt in de strijd was de zaak rond dokter Willy Peers in 1973. Onder strijdvaardige druk van de vrouwenbeweging werd dat jaar het Belgische verbod op het verspreiden van, en reclame maken voor voorbehoedsmiddelen opgeheven. Propaganda maken voor abortus was echter nog steeds verboden, getuige de zaak rond Dolle Mina Anne Léger in 1977, die via massale mobilisatie alsnog gewonnen werd door de vrouwenbeweging en het maatschappelijk debat rond abortus aanzwengelde.
Een nieuwe ruimte
In het digitale tijdperk is een deel van de feministische strijd verhuisd naar online wegen. De opkomst van sociale media en onze smartphonecultuur bood en biedt nieuwe kansen tot sensibilisering, activisme, solidariteit en protest, al zijn die vrijblijvender dan samen de straat op trekken en de directe confrontatie met machthebbers en politie aan te gaan. Het voordeel van digitale media is echter dat ze een brede en snelle participatie faciliteren en een waaier aan opinies verwelkomen. Geen enkele andere vorm van activisme slaagde er al in om in slechts enkele minuten duizenden mensen te bereiken.
De zogenaamde vierde feministische golf wordt vooral gekenmerkt door het gebruik van digitale technologie om te sensibiliseren, maar ook om te organiseren en mobiliseren. De #MeToo-beweging is hier het grootste recente voorbeeld van, met een vernieuwd en mondiaal feministisch bewustzijn als gevolg. Het zogenaamde hashtagactivisme legt de transnationale alomtegenwoordigheid van structurele onderdrukking en discriminatie bloot.
Bovendien is er ook een wisselwerking tussen de digitale ruimte, online, en de fysieke ruimte, het echte leven, op straat bijvoorbeeld. Bij de recente protesten in Polen en Argentinië werden hashtags veelvuldig ingezet om online bewustwording van de noodzaak tot verzet en (fysiek) protest te creëren: #PiekloKobiet, #AborcjaBezGranic en #WyrokNaKobiety in Polen, en #EsAhora in Argentinië. Andere voorbeelden hiervan in het afgelopen jaar waren #UnDiaSinNosotros in Mexico: op Internationale Vrouwendag werd een grote betoging tegen geweld op vrouwen gehouden, gevolgd door een massale staking de dag nadien. In België kenden we dan weer #NeTouchePasAMesEtudes, aangevuld met #HijabisFightBack en #BaasOverEigenHoofd naar het gelijknamige collectief, wat resulteerde in een massabetoging in Brussel tegen het hoofddoekverbod in onderwijscontext.
Benieuwd naar de hoogtepunten van het hashtagactivisme in 2020? Neem een kijkje op ons overzicht van de populairste hashtags van het afgelopen jaar.
De strijd is nog niet gestreden
Het is duidelijk dat op straat komen, collectief stoom aflaten en op de barricaden staan nog steeds noodzakelijk kan zijn en vruchten kan afwerpen. In het ene land lukt protesteren überhaupt al makkelijker dan in het andere, alweer afhankelijk van het politieke klimaat. In Latijns-Amerika zette de #NiUnaMenos-beweging een golf van jong feministisch verzet in gang. Naast Argentinië en Mexico, trok men recent ook in Peru en in Chili (waar in 2019 een protestlied op een flashmob uitgroeide tot een mondiale feministische hymne via de hashtag #LasTesis) massaal de straat op om te protesteren tegen geweld op vrouwen, en vóór seksuele en reproductieve rechten.
Laten we nog twee recente voorbeelden van straatprotest aankaarten, exemplarisch voor het brede spectrum aan problematieken die feministen tot straatprotest doen overgaan. In 2017 was er de Women’s March, een serie protestmarsen in verschillende steden in de Verenigde Staten, maar ook elders in de wereld. In wat de grootste Amerikaanse eendaagse protestactie sinds de protesten tegen de Vietnamoorlog zou worden, kwamen miljoenen mensen op straat tegen de aanstelling van Donald Trump, die ondanks zijn seksistische en misogyne uitspraken verkozen was tot president van de VS. De organisatie achter de protesten groeide uit tot een beweging met dezelfde naam met steeds meer strijdpunten voor protest en activisme.
Op 8 maart 2018 werd in Spanje massaal gestaakt door vrouwen. Maar liefst 5 miljoen vrouwen legden die dag het werk neer, zowel betaalde als onbetaalde arbeid, om zichtbaarheid en erkenning voor hun aandeel in de samenleving te vragen. Comisión 8M, het platform dat verantwoordelijk was voor de organisatie en mobilisatie, publiceerde ook een manifest met concrete eisen. De impact van de staking was immens en zette feministische eisen weer hoog op de politieke agenda in Spanje. Drie maanden later voerde het land een progressieve wet in die beide ouders van een kind evenveel ouderschapsverlof toekent, en dit aan 100% van het loon. Deze vooruitgang was een rechtstreekse verdienste van het feministische verzet. Geïnspireerd door dit succesverhaal werd in juni van datzelfde jaar in ons land Collecti.e.f 8 maars opgericht. Dit collectief roept op om op 8 maart 2021 - Internationale Vrouwendag - al voor het derde jaar op rij te staken om meer gendergelijkheid te eisen.
In de pers:
- How Support for Legal Abortion Went Mainstream in Argentina (The New York Times, 01/01/2021)
- Argentina legalising abortion is a victory for women over the abuse of political power (The Guardian, 05/01/2021)
- Argentinië begint het nieuwe jaar onder feministische impuls met legalisatie van abortus (MO*, 10/01/2021)
- Dominican Republic activists fear total abortion ban banishes women to the dark ages (The Guardian, 18/01/2021)
- Nieuwe klap voor vrouwenrechten in Honduras: parlement neemt totaalverbod abortus op in grondwet (De Wereld Morgen, 29/01/2021)
- Opnieuw protest in Polen: omstreden abortusverbod bijna van kracht (De Standaard, 27/01/2021)
- Thousands Take to the Streets as Poland Enforces Abortion Ban (VICE, 28/01/2021)
- Woedende straatprotesten in Polen na bijna totaalverbod op abortus (De Morgen, 28/01/2021)
- ‘Declaration of War’: Protesters in Poland Vow to Fight Abortion Ban (The New York Times, 28/01/2021)
- Duizenden Polen opnieuw de straat op tegen strengere abortuswet (Trouw, 30/01/2021)
Meer lezen?
- RoSa thema: Feministische golven
- RoSa schrijft: Populaire feministische hashtags van 2020
- RoSa schrijft: Baas in eigen buik-strijd gaat door
- Pers:pectief 29/10/2021: Abortusrechten onder druk
- Pers:pectief 15/10/2020: Federaal regeerakkoord
Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:
- #HashtagActivism: networks of race and gender justice / Sarah J. Jackson et al., 2020 – RoSa-ex.nr.: GII1 a/38
- Her body, our laws: on the front lines of the abortion war, from El Salvador to Oklahoma / Michelle Oberman, 2018 – RoSa-ex.nr.: C c/161
- Don't be quiet, start a riot! Essays on feminism and performance / Tina Rosenberg, 2016 – RoSa-ex.nr.: M/518
- Women's activism: global perspectives from the 1890s to the present / Francisca de Haan et al., 2013 – RoSa-ex.nr.: FII m/722
- March, women, march / Lucinda Dickens Hawksley, 2013 – RoSa-ex.nr.: FII m/744
- Why women protest: women's movements in Chile / Lisa Baldez, 2002 – RoSa-ex.nr.: FII m/472