Winter 2024: Zorgen voor elkaar

Gepubliceerd op 19/12/2024

Als mens kunnen we niet zonder zorg, maar door de manier waarop we de samenleving organiseren, waarderen we die zorg vaak niet of maken we het mensen moeilijk om voor elkaar te zorgen. Zo zien we zorg bijvoorbeeld niet als een vorm van arbeid en worden zorgtaken niet evenredig verdeeld. Zorg is wat ons mens maakt en wat de samenleving draaiende houdt, maar ook de bron van veel ongelijkheid, want: wie zorgt er precies? 

Zorgen voor elkaar

Historisch gezien, en nog steeds, zijn het vooral vrouwen die zorgen, in zorgberoepen maar ook onbetaald in de privésfeer. Of het nu gaat over de opvoeding van (jonge) kinderen,  mantelzorg voor oudere of hulpbehoevende familieleden of naasten: het zijn vaak vrouwen die thuis blijven om voor anderen te zorgen. Daardoor werken ze vaker deeltijds, wat in belangrijke mate bijdraagt aan de loon- en pensioenkloof. Ook vrouwen die wel voltijds werken, zorgen daarnaast meer dan voltijds werkende mannen. Ze draaien na hun betaalde werkuren vaak nog een onbetaalde “tweede shift”.

Hoewel zorg voor elkaar essentieel is voor onze economie, wordt zorgarbeid in de privésfeer structureel ondergewaardeerd of simpelweg niet gezien als arbeid. Zorg wordt maar al te vaak als vanzelfsprekend beschouwd: een labour of love, iets wat ‘men’, niet toevallig vaak vrouwen, doet puur uit liefde. Door die zienswijze worden de tijd, energie, emoties, aandacht en arbeid die zorg vereist onzichtbaar gemaakt, terwijl het in feite de oorzaak is van genderongelijkheid, zowel thuis als op de arbeidsmarkt.

Zorgen voor morgen

Bovendien staat de toekomst van zorgarbeid anno 2024 onder druk. Onze samenleving wordt geconfronteerd met een dubbele vergrijzing. Door een hogere levensverwachting en de veroudering van de naoorlogse babyboomgeneratie is er een groeiend aantal ouderen dat behoefte heeft aan mantelzorg. De zogenaamde sandwichgeneratie, die zorgt voor zowel hulpbehoevende ouders als voor schoolgaande kinderen, werkt bijna het klokje rond om zorgtaken gecombineerd te krijgen met het nodige betaalde werk om het gezin te onderhouden. Vrije tijd en zelfzorg verdwijnen in dat drukke schema. Zeker voor alleenstaanden is de combinatie arbeid en zorg een schier onmogelijke opdracht. Daarbij komt dat door de hogere pensioenleeftijd veel grootouders van jonge kleinkinderen vaak zelf nog aan het werk zijn. Hierdoor zijn zij in mindere mate beschikbaar om te delen in de zorglasten van jonge ouders en groeit ook de nood aan kinderopvang in Vlaanderen. Vandaag verkeert die sector echter in crisis. Er zijn te weinig plaatsen en er gelden sinds april 2024 beperkende voorrangsregels, waardoor veel gezinnen - en zeker de meest kwetsbare - uit de boot vallen. De kinderopvangcrisis, maar ook het gebrek aan dagbesteding, onderwijs en zorg op maat voor kinderen met verhoogde zorgnoden dwingt ouders, meestal moeders, om thuis te blijven.

Zorgen voor zorgers

Onbetaalde zorgarbeid heeft verstrekkende gevolgen op de levens van zorgers. Niet alleen financieel, maar ook emotioneel, fysiek en sociaal. Zo gaat langdurige zorgarbeid gepaard met verhoogde risico's op stress, burn-out en sociaal isolement door te weinig vrije tijd. Enkel structurele veranderingen en degelijke sociale voorzieningen kunnen een oplossing bieden: kwalitatieve, beschikbare en betaalbare kinderopvang; uitgebreide, gendergelijke en goed verloonde zorgstelsels; een herwaardiging van zorgarbeid; ondersteuning en vergoedingen voor mantelzorgers; en beleidsmaatregelen zoals een collectieve arbeidsduurverkorting kunnen een gelijkere verdeling van arbeid en zorg bewerkstelligen.

In deze Uitgelezen

Voor iedere Uitgelezen duiken we in onze collectie om na te gaan welk materiaal al beschikbaar is rond het gekozen thema en welke boeken we kunnen aankopen om onze collectie aan te vullen. Onderaan deze pagina vind je zowel een aanwinstenlijst met alle recente aankopen van de RoSa-bib als een leeslijst over onbetaalde zorgarbeid, met boeken die (binnenkort) in onze bibliotheek te vinden (zullen) zijn.

In deze nieuwsbrief vind je naar goede gewoonte een vijftiental korte en twee langere boekbesprekingen. Met de besprekingen willen we een voorproefje geven van de inhoud en je hopelijk aansporen om het boek te lezen. Voor de twee langere besprekingen in onze categorie RoSa leest kozen we enerzijds voor De strijd om tijd (2018), een boek van de Belgische politicoloog Olivier Pintelon over de voltijdse werkweek als barrière voor gendergelijkheid en als obstakel voor tijd voor zorgrelaties. Anderzijds belichten we graag het boek Zorg. Een betere kijk op de mens (2022) van de Nederlandse columnist Lynn Berger, die voor De Correspondent schrijft als correspondent Zorg. 

In de categorie RetroRoSa halen we een oud exemplaar uit onze collectie van onder het stof. Dit keer kozen we voor Mannen zorgen: verandering en continuïteit in zorgpatronen (1997) van Marianne Grünell. Waarom precies dit boek? Dat ontdek je hieronder.

Als rolmodel belichten we niemand minder dan bell hooks, een onversneden feministisch icoon dat ook na haar overlijden in 2021 blijft inspireren. De Amerikaanse auteur verdedigt de noodzaak van collectieve zorg en opvoeding vanuit het principe “it takes a village to raise a child”.

RoSa luistert voor deze Uitgelezen naar twee Nederlandstalige en Belgische podcasts. Enerzijds luisterden we naar de Radio 1 podcast Moeders ten laste over de pensioenkloof en de impact hiervan op alleenstaande, gepensioneerde vrouwen. Anderzijds leerden we bij dankzij De Zorgouderschap Podcast, waarin zorgmama Line Van Roey ingaat op allerlei thema’s over zorgouderschap, nu eens met een gast, dan weer alleen of met haar partner.

Een belangrijke extra in deze editie is ons interview over de kinderopvangzaak, een coalitie van twintig organisaties die een zaak aanspanden bij het Grondwettelijke Hof om de voorrangsregels aan te vechten die de Vlaamse Regering op 1 april 2024 invoerde in de inkomensrelateerde kinderopvang.

Tot slot zetten we een bezoeker in de kijker, deze keer iemand die liever anoniem blijft. Elisa* vertelt ons hoe ze de RoSa bibliotheek leerde kennen en welke boeken haar aandacht trokken.

Interview over de kinderopvangzaak

“Kinderopvang: een recht, geen privilege”, zo lezen we op de website van de Kinderopvangzaak. In het voorjaar van 2024 stapte een coalitie van twintig organisaties naar het Grondwettelijk Hof om de nieuwe voorrangsregels in de kinderopvang aan te vechten. Die regels gingen in op 1 april en laten veel gezinnen, waaronder de meest kwetsbare, in de steek omdat ze absolute voorrang geven aan gezinnen waarin de ouders samen minstens 80% werken. We spreken met Klara Segers, woordvoerder van de coalitie over het wat en waarom van de kinderopvangzaak, en hoe die een half jaar later verloopt.

Korte besprekingen

Elke editie van de Uitgelezen zet een vijftiental, al dan niet nieuwe, boeken uit onze collectie in de kijker. Via onderstaande knop lees je onze korte besprekingen van een selectie boeken over diverse zorgrelaties en onbetaalde zorgarbeid.

RoSa leest

Een groot deel van de kennis bij RoSa is opgebouwd op basis van onze zorgvuldig gecreëerde en unieke bibcollectie vol non-fictie literatuur over gender en feminisme. Over het brede thema onbetaalde zorgarbeid selecteerden we twee relevante, recente en Nederlandstalige boeken die we graag onder de aandacht brengen.

De strijd om tijd (2018) - Olivier Pintelon

Van ploetermoeders tot bumpervaders: voor steeds meer mensen is “druk, druk, druk” het nieuwe normaal. Als kersverse vader wordt ook politicoloog Olivier Pintelon elke dag met die ontnuchterende realiteit geconfronteerd. In De strijd om tijd (2018) onderzoekt hij een mogelijke oplossing om die eindeloze ratrace te temperen: de 30 urenweek. Met tal van wetenschappelijke studies en veelbelovende internationale voorbeelden laat Pintelon zien dat collectieve arbeidsduurverkorting niet alleen de uit de hand gelopen tijdsdruk kan intomen, maar ook genderongelijkheid kan beslechten, op de arbeidsmarkt én in de privésfeer. Want een structureel kortere werkweek geeft iedereen meer ademruimte om te zorgen voor elkaar, en daar wint iedereen bij.

Zorg. Een betere kijk op de mens (2022) - Lynn Berger

In het boek Zorg. Een betere kijk op de mens (2022) werpt auteur en journalist Lynn Berger een blik op de zorg in Nederland. Aan de hand van persoonlijke anekdotes, ontmoetingen met mantelzorgers en professionele zorgverleners en recente onderzoeken beschrijft ze wat er nodig is om goed te kunnen zorgen, waarom reproductieve arbeid niet als arbeid wordt gezien en wat het zorginfarct is. Het resultaat is een laagdrempelig boek waarin structurele problemen worden besproken aan de hand van heel wat persoonlijke verhalen.

RetroRoSa

In de categorie RetroRoSa halen we een vergeten parel van onder het stof. Dit keer kozen we, in het licht van het thema onbetaalde zorgrelaties, voor Mannen zorgen: verandering en continuïteit in zorgpatronen (1997) van de Nederlandse socioloog Marianne Grünell.

Deze (weliswaar gedateerde) sociologische studie onderzoekt de rol van mannen in zorgrelaties en hoe genderpatronen hieromtrent in Nederland door de jaren heen veranderden of juist hardnekkig constant bleven. Grünell focust daarbij op de invloed van beleidsontwikkelingen, evoluerende culturele normen rond gender en zorg, en de impact van maatschappelijke structuren.

Hoewel het boek vooruitgang signaleert in de betrokkenheid van mannen bij zorg, legt het tegelijkertijd diepgewortelde ongelijke gendernormen bloot die mannen beperken, vrijpleiten of zelfs ontmoedigen om zorgtaken op te nemen. Het boek toont aan hoe culturele en structurele barrières een blijvend obstakel vormen voor een gelijke verdeling van zorg.

RoSa zet het boek graag in de spotlight als RetroRoSa omdat het een opmerkelijk vroeg en baanbrekend boek was in het Nederland van de jaren 1990, toen het maatschappelijke debat over gender en zorg zo goed als uitsluitend over vrouwen ging. Hoewel deze focus op vrouwen ook vandaag nog domineert in literatuur en media (maar ook in statistieken over wie zorgt), is er sinds 1997 groeiende aandacht binnen genderstudies voor mannen en mannelijkheid, ook in het domein van zorg. 

Interessant in het licht van deze Uitgelezen is bovendien dat Grünell niet enkel focust op de rol van mannen bij de opvoeding van kinderen, maar ook in andere zorgrelaties, zoals bijvoorbeeld bij hulpbehoevende en/of oudere familieleden. Ook haar aandacht voor de intersecterende invloed van factoren als opleiding, klasse en sociale achtergrond verdient een lovende vermelding. Grünell was even vooruitstrevend in haar analyse als in haar pleidooi voor gedeelde verantwoordelijkheid. Een mooie, hoewel verjaarde parel in onze bibliotheek die ondanks haar gedateerde cijfers en analyse toch blijft inspireren!

Rolmodel

Als rolmodel belichten we niemand minder dan bell hooks, een onversneden feministisch icoon die ook na haar overlijden in 2021 blijft inspireren. De Amerikaanse feminist laat een indrukwekkende intellectuele en activistische erfenis achter. Ze was een gepassioneerde auteur en poëet met meer dan dertig boeken op haar naam, en een gedreven professor en activist wier filosofisch werk vooral focuste op het inclusief maken van feminisme voor iedereen. Een belangrijk en wederkerend thema in haar oeuvre is liefde en zorg als politiek handelen en collectieve emancipatie.

Bron foto: Montikamoss / CC BY-SA

RoSa luistert

In de categorie RoSa luistert bespreken we interessante podcasts over gender en/of feminisme die ons opvallen, die we warm aanbevelen of die we kritisch onder de loep nemen. Voor deze Uitgelezen luisterden we naar twee Nederlandstalige en Belgische podcasts. 

Podcast Moeders ten laste van Radio 1

In deze driedelige podcast spreken drie kinderen met hun alleenstaande en gepensioneerde moeder over de impact van de pensioenkloof die zij ervaren in vergelijking met hun voormalige echtgenoot. Het zijn intieme verhalen over evoluerende gendernormen en huismoederschap, beslissende gezinskeuzes en de financiële gevolgen daarvan op latere leeftijd. Interessant is dat de persoonlijke verhalen worden aangevuld en becommentarieerd door Ria Janvier, hoogleraar sociale wetenschappen aan de UAntwerpen, gespecialiseerd in pensioenrecht. Zij duidt de structurele aard van dit maatschappelijk probleem en toont dat er meer aan de hand is dan individuele vrouwen die pech hebben gehad.

De Zorgouderschap Podcast

Zorgmama Line Van Roey begon met De Zorgouderschap Podcast om zorgouders een hart onder de riem te steken en een platform te bieden waaraan zij zich wel kunnen spiegelen. Met deze podcast wil Line niet alleen een plek van (h)erkenning bieden aan andere zorgouders. Ook beoogt ze een breed publiek te informeren en te sensibiliseren over de impact van zorgouderschap op een gezin.

Bezoeker in de kijker

Elisa* ontdekte de RoSa bibliotheek dankzij een vriend, die in de bibliotheek werkt als bibliothecaris. Sindsdien springt ze geregeld binnen. 

Elisa valt op vrouwen en samen met haar partner denkt ze na over het krijgen van kinderen. Dit blijkt geen eenvoudige zoektocht. In hun intersectionele relatie – Elisa’s partner is zwart – lopen ze tegen extra uitdagingen aan, zoals het vinden van betrouwbare informatie over een kinderwens bij twee vrouwen en de keuze voor een al dan niet anonieme donor. Ze kan in de RoSa-bib informatie vinden rond dit onderwerp, alsook verschillende andere thema’s die haar nauw aan het hart liggen.

Onze bibliotheek opent dit jaar voor de laatste keer haar deuren op maandag 23 december. We ontvangen jullie graag opnieuw vanaf maandag 6 januari 2025. Boeken inleveren kan via de brievenbus. Stuur ons in dat geval een e-mail ter bevestiging naar bibliotheek@rosavzw.be.

Aanwinstenlijst

De aanwinstenlijst is een up-to-date overzicht van alle nieuwe literatuur (boeken en digitale documenten) in de RoSa-bibliotheek. Daar zal je een aantal titels vinden over onbetaalde zorgarbeid, maar ook over tal van andere thema’s. Je bent meer dan welkom om deze nieuwe werken in onze bibliotheek te raadplegen en uit te lenen. Digitale documenten kunnen naargelang de auteursrechten online en/of ter plaatse in de bibliotheek geconsulteerd worden.

Samenstelling: Anne April

Leeslijst

Bij de selectie van nieuwe titels voor onze collectie over onbetaalde zorgarbeid hebben we vooral ingezet op het aankopen van recentere werken, van een brede waaier van verschillende soorten zorgrelaties. Wil je je - net zoals wij de afgelopen periode deden - verdiepen in het thema? Neem dan zeker ook een kijkje in onze leeslijst. Daar vind je een mooi overzicht van titels die (binnenkort) beschikbaar zijn in de RoSa-bibliotheek over dit thema.

In de pers:

• ‘Kinderen grootbrengen is een maatschappelijke taak’ (Sociaal.net, 05/12/2024)
• Wie samenwoont met een vrouw heeft een langere werkweek dan wie samenwoont met een man (NRC, 03/12/2024)
• Gijs (31) nam zijn oma (93) in huis. Zij maakt ontbijt, hij druppelt haar ogen (NRC, 01/12/2024) 
• Op papier een prachtig idee: een mantelzorgwoning op het eigen erf. ‘Maar dan ziet de gemeente beren op de weg’ (NRC, 24/11/2024)
• Leve de (on)betaalde zorgarbeid van de vrouw met migratieachtergrond (MO*, 11/11/2020)

Meer weten?

• RoSa thema: Arbeid en zorg
• RoSa thema: Gegenderde taakverdeling
• RoSa thema: Arbeidsduurverkorting
• RoSa thema: Globale zorgketen
• RoSa schrijft: Labour of love?
• RoSa schrijft: Interview Noëmi Willemen
• RoSa luistert: MoveMen podcast Verse papa’s
• Pers:pectief 18/04/2024: Arbeid en zorg
• Pers:pectief 19/10/2023: Het debat rond thuisblijfouders onder de loep
• Pers:pectief 06/10/2022: De kinderopvang(crisis) en gendergelijkheid
• Uitgelezen Herfst/Winter 2021: Ouderschap

• Dossier Gender, zorg en migratie (Ella vzw)
• Factsheet kindercrisis: impact op vrouwen met migratieachtergrond (Ella vzw)
• Toolbox Zorg en werk in balans voor vrouwen (Movisie)

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Intervals / Marianne Brooker, 2024
• Disability Intimacy: Essays On Love, Care, and Desire / Alice Wong, 2024
• Ik werk al (ik krijg er alleen niet voor betaald) / Lynn Berger, 2023
• Lean On Me: A Politics Of Radical Care / Lynne Segal, 2023
• They Call It Love: The Politics Of Emotional Life / Alva Gotby, 2023
• In A Human Voice / Carol Gilligan, 2023
• Zorg. Een betere kijk op de mens / Lynn Berger, 2022 (binnenkort beschikbaar)
• De strijd om tijd / Olivier Pintelon, 2018

Bron thumbnail en banner: Rozalina Burkova for Fine Acts

#Uitgelezen #Nieuwsbrief #RoSa #Bibliotheek #Collectie #Boeken #Winter #2024 #Zorg #Onbetaald #Gender #Feminisme