hier komen promoties & acties

Kazuend Nmv Mhov1S Yc Unsplash

Is bier een mannendrank?

RoSa schrijft

3 oktober 2018

3 augustus 2018 is het opnieuw Internationale dag van het bier. Die dag wordt elk jaar op de eerste vrijdag van augustus gevierd. Het idee ontstond in 2007 in California, maar groeide al snel uit tot een wereldwijd feest.

"International Beer Day is a global celebration of beer, taking place in pubs, breweries, and backyards all over the world. It’s a day for beer lovers everywhere to raise a toast to our brewers and bartenders and rejoice in the greatness of beer!"

Helaas zien veel mensen de biersector al decennialang als een exclusief mannelijk domein en wordt bier tot op vandaag nog vaak beschouwd als een 'mannendrank'. Vrouwen houden eerder van iets lichtere dranken, zoals wijn of cava, toch?

Als er al van die notie wordt afgestapt, dan lijken vrouwen nood te hebben aan specifieke 'vrouwenbieren', toch als we de markt mogen geloven. De slogan die dit jaar op de officiële affiche van International Beer Day wordt gebruikt, zegt genoeg: 'He was a wise man who invented beer' - Plato.

Bij RoSa weten we echter dat dit exclusief mannelijke perspectief zowel historisch als hedendaags niet helemaal klopt. Daarnaast biedt de sector helaas ook flagrante voorbeelden van seksisme. We zetten in het kader van deze eerste vrijdag van augustus dan ook graag het één en ander recht. Hierbij plaatsen we bewust een aantal vrouwen uit de biersector extra in de kijker. #WomenLoveBeer #InternationalBeerDay

Meer info (maar dan zonder vrouwelijk perspectief): internationalbeerday.com

Historisch perspectief

Vandaag wordt bier veelal gezien als een drank voor en een bezigheid van mannen. Traditioneel echter werd bier voornamelijk door vrouwen gebrouwen. Tot vrij recent (als het om de geschiedenis gaat) waren vrouwen de drijvende kracht achter het merendeel van de wereldwijde bierproductie.

"Though they argue over the ancient origins, archeologists who study fermentation do agree on one thing: the vast majority of ancient brewers were women."
How Women Brewsters Saved the World / Craft Beer & Brewing Magazine, 2016

De eerste bierbrouwers brouwden hun drank namelijk vooral voor religieuze doeleinden en eigen gebruik. Vaker dan niet waren het de vrouwen die dit proces op zich namen, aangezien voedselbereiding een vrouwenaangelegenheid was en bier daarbij hoorde. Niet enkel het brouwproces namen vrouwen op zich. Later, nadat bier veel meer een verkoops- en ruilproduct werd, gingen vrouwen aan de slag op de markt, in de tavernes, et cetera.

"It is somewhat ironic that people assume women are less knowledgeable about beer given that traditionally, they produced it. "Beer was food, and food preparation was the domain of females, [but] by the mid-20th Century, beer had been assigned a gender and that gender was male."
Jane Peyton, historicus met een focus op de geschiedenis van alcohol - in The 'horrific' sexism blighting the beer world / BBC News, 14/01/2018

Ook het nuttigen van bier was géén aangelegenheid die tot een specifieke sekse werd beperkt. Naast eigen consumptie, kreeg bier op religieus vlak een belangrijke rol. In het oude Babylonië dronken priesteressen ter ere van Ninkasi, de godin van het bier. Maar ook 'de gewone vrouw' kon naam maken met het brouwen en verkopen van het goedje.

"Babylonian women enjoyed the right to divorce and own business and property, and some historians say they may have participated in some of the world’s earliest commerce as they sold their beer with new forms of bookkeeping and writing. Women were encouraged to work as tavern keepers and professional bakers/brewers."
How Women Brewsters Saved the World / Craft Beer & Brewing Magazine, 2016

Later, bij de oude Egyptenaren, bleven 'vrouw' en 'bier' onlosmakelijk verbonden. De god van het bier heette er Tenenit en was ook ditmaal geen god, maar een godin. Op verschillende teruggevonden hiërogliefen zijn vrouwen afgebeeld die bier brouwen en drinken.

Pas toen de bierexport stelselmatig bleef groeien tot een lucratieve internationale handelstak werden de taken van het brouwproces steeds vaker overgenomen door de mannen. Toch bleven vrouwen bier brouwen én drinken. Bewijzen daarvan zijn terug te vinden van de Vikingen in het hoge Noorden over diverse gebieden in het Europese vasteland en Engeland tot Egypte, Burkina Faso, Tanzania en het Midden-Oosten.

"...and before the second millennium CE, most European women drank and brewed beer. From migratory Germanic women who brewed in forest clearings to avoid Holy Roman invaders to the English alewives who maintained their traditions until the Industrial Revolution..."
How Women Brewsters Saved the World / Craft Beer & Brewing Magazine, 2016

In de Middeleeuwen bleef het brouwen van bier lange tijd een taak uitgevoerd door vrouwen. Helaas hadden vrouwen vaak geen eigen financiële middelen en beperkte hun bereik zich tot eigen gebruik en kleinschalige verkoop. Bier brouwen voor handel en export werd steeds vaker overgenomen door mannen die wel de (toegang tot) financiële middelen hadden. Toch bleven vrouwen op zoek gaan naar manieren om hun eigen ding te doen. Zo leverde onder meer ook Hildegard van Bingen belangrijke kennis over hop, een nu niet meer weg te cijferen bieringrediënt.

"German nunneries provided a rare shelter for single women to blossom as brewsters and botanists, with St. Hildegard of Bingen distinguishing herself as the first person to publicly recommend hops as a healing, bittering, and preserving agent some 500 years before mainstream society took heed."
How Women Brewsters Saved the World / Craft Beer & Brewing Magazine, 2016

Naarmate de vraag naar bier steeg en er manieren werden gevonden om het gouden goedje langer bewaard te houden, namen mannen steeds vaker het heft in handen: "Men reacted by building production breweries and forming international trade guilds. Law and custom kept women out of both." (How Women Brewsters Saved the World / Craft Beer & Brewing Magazine, 2016).

De grootschalige heksenjacht die niet enkel het Europa van de Renaissance kenmerkte, maar ook heel wat gehoor kreeg in andere delen van de wereld, gaf een finale doodsteek aan de carrière van vrouwelijke bierbrouwers. 

"Depictions of brewsters in art, literature, and pop culture swung negative. And although no one can prove a connection, some historians see clear similarities between brewsters and illustrations selected for anti-witch propaganda."
How Women Brewsters Saved the World / Craft Beer & Brewing Magazine, 2016

Het is in die periode dat de commerciële opties voor vrouwen in de biersector voor lange periode in de kiem werden gesmoord. Dit betekende echter niet dat vrouwen géén bier meer brouwden, dronken of verhandelden. Hun 'handeltje' beperkte zich vanaf dat moment echter steeds vaker tot huiselijke of alternatieve settings en afzetmarkten.

Het zou tot hedendaagse tijden duren voor daar verandering in zou komen. Vanaf het midden van de 20ste eeuw beginnen vrouwen (opnieuw) te werken als chemici voor brouwerijen. Vanaf de jaren '60 en '70 betreden vrouwen sporadisch opnieuw het veld als ambachtelijke brouwers. Anno 21ste eeuw is bier als vrouwengoed weer helemaal terug. Ook wat betreft consumptie. 

"Vergeet de cava en de wijn, ook bier kan vrouwelijk zijn! Dat blijkt alvast uit de grote bierenquête die onderzoeksbureau iVox en VLAM uitvoerden bij 1.000 Belgische vrouwen tussen 25 en 54 jaar. Een derde van de vrouwen (33%) drinkt graag bier, en 17% voelt zich ronduit trots om bier te drinken als vrouw. Opvallend is dat de meeste vrouwen - óók zij die niet van bier houden - uitdrukkelijk zeggen dat bier even goed bij een vrouw past als bij een man (62%)."
VLAM: Vrouwen en bier, de perfecte match, 22/01/2015

Meer lezen?

Gebrouwen door vrouwen: België

Ondanks dat bier historisch gezien dus een voornamelijk door vrouwen gebrouwde drank blijkt te zijn, blijven vrouwen anno 2018 schaars in een door mannen gedomineerde sector. België, het bierland bij uitstek, blijkt daar geen uitzondering op te zijn. Maar er zijn er wel, in het heden en verleden.

Rosa Merckx, de eerste vrouwelijke brouwmeester van België

Rosa Merckx' verhaal is een aparte historie. In 1946 gaat ze als secretaresse aan de slag bij Brouwerij Liefmans in Oudenaarde. In 1972 werkt ze er nog. Na het overlijden van haar baas wordt haar als vertrouwenspersoon gevraagd om de rol van directeur op zich te nemen. Op het moment dat Merckx het roer over neemt, doet ze dat niet enkel als directeur, maar ook als brouwmeester. Zo wordt ze van de ene dag op de andere de eerste vrouwelijke brouwmeester van België - toch wat betreft de 20ste eeuw. Merckx houdt het bedrijf boven water en begint als één van de eerste Belgische bierbrouwers bier te exporteren naar het buitenland.

Meer dan vijftien jaar houdt ze het bedrijf staande en voert ze mee vernieuwingen door. Zo wordt ze hoofdzakelijk verantwoordelijk gesteld voor de huidige zoetzure smaak van de Liefmans Goudenband. 1990 luidt uiteindelijk Merckx' pensioen in, na 44 jaar trouwe dienst waarvan 18 jaar als directeur en brouwmeester.

In 2008 gaat Brouwerij Liefmans na verschillende overnames alsnog failliet, waarop het wordt opgekocht door Duvel Moortgat waar het vandaag nog steeds deel van uitmaakt.

Leuk weetje: op het etiket van de Liefmans-producten, waaronder ook de Liefmans Fruitesse, staat Merckx' profielfoto boven 'Liefmans' afgebeeld.

Meer info: Liefmans.be of bekijk een kort videofragment over Rosa Merckx

Anne-Françoise Pypaert, de eerste vrouwelijke brouwmeester bij een trappistenbrouwerij

Anne-Françoise Pypaert is sinds 2013 aangesteld als brouwmeester in Brasserie d 'Orval, in l'Abbaye Notre Dame d'Orval. Zij is de eerste vrouw die de eer van brouwmeester in een trappistenbrouwerij op zich mag nemen. Toch voor zover bekend is in de moderne tijd. Pypaert is er zowel verantwoordelijk voor de bierproductie als de zuivelfabriek. Naast bier wordt er namelijk ook kaas gemaakt.

Pypaert start in 1992 in de Brasserie d'Orval na haar afstuderen. Ze is op dat moment de enige vrouw die bij Orval werkt. Niet lang daarna maakt ze al promotie. Van 1995 tot 2014 is Pypaert directeur Kwaliteitscontrole, waarna ze Chef-Brouwmeester wordt, als eerste vrouw ter wereld wat betreft een trappistenbrouwerij.

Meer info: orval.be

Brouwerij Dilewyns

Brouwerij Dilewyns is een brouwerij in Dendermonde. De brouwerij wordt momenteel gerund door de zussen Anne-Cathérine en Claire Dilewyns. Ondanks dat de brouwersgeschiedenis van de familie Dilewyns (ook bij de vrouwen!) veel langer teruggaat, kent de brouwerij een recenter traject. De opening dateert slechts van 2011. 

“Toegegeven, als vrouw voel je je wat sneller schuldig als je je gezin weer eens achterlaat om te werken, maar ik heb het gevoel dat ik de situatie wel meester ben, ook al heb ik een dochtertje van amper dertien maanden oud. Gelukkig is er veel steun van mijn man en ouders om het allemaal bol te werken."
Claire Dilewyns over de combinatie werken in de brouwerij + gezinsleven - In Het Laatste Nieuws, 08/03/2018

Leuk weetje: achter het logo van het Vicarisbier, dat door de Dilewyns gebrouwen wordt, zit een 'feministisch' verhaal. Vader Vincent Dilewyns zou één jaar voor de opening van de brouwerij zijn vier dochters naar voor geschoven hebben als kandidaten om als Aymonskinderen op het Dendermondse Ros Beiaard te zitten tijdens de 10-jaarlijkse Ommegang. Volgens de reglementen dienen dit echter vier broers te zijn, wat dan ook gebeurde. Uit protest verwerkte de familie dan maar het paard met de vier meisjes/vrouwen op de rug in het logo van hun Vicarisbier.

Meer info: vicaris.be

Brouwerij De Ryck

In Brouwerij De Ryck in Herzele staat An De Ryck al jarenlang aan het roer van de brouwerij. Ze is de eerste vrouw in een lange familiegeschiedenis (zij zelf is 4e generatie) die die taak op zich heeft genomen. Recent stapten ook haar zoon Bram én dochter Miek mee in het bedrijf. Zo blijft de brouwerij in de toekomst (deels) in vrouwelijke handen.

An De Ryck mag zich de eerste hedendaagse vrouwelijke brouwingenieur in België noemen.

"Al van kleins af hielp ik mee, hoewel mijn ouders mij er nooit tot verplicht hebben. Het bleef heel lang een spel, totdat je op een dag beseft dat je hier wil werken. Dat zag mijn vader niet zitten. Niet omdat het zwaar werk was, maar omwille van het milieu, steeds tussen de zatte mannen op café zitten. Hij had me liever tandarts zien worden."
An De Ryck - In Van moeder op dochter en zoon: Brouwerij De Ryck / Sofie's World, 11/04/2018

In de loop der jaren heeft brouwerij De Ryck een aantal prijzen gewonnen. Zo werd hun Arend Tripel tot driemaal toe verkozen tot beste Belgische tripel in de prestigieuze International European Beer Star Competition. Dit was het geval in 2008, 2013 en 2017. De Special De Ryck kreeg dan weer brons op de World Beer Cup in zowel 2006 als 2008.

Meer info: brouwerijderyck.be

Gudrun Vandoorne, Annick De Splenter, Hildegard van Ostaden en Virginie Harzé

Ook op andere plaatsen in België zijn vrouwelijke brouwers te vinden. Steeds vaker krijgen ze erkenning voor hun werk. 

Zo werd Gudrun Vandoorne, van ambachtelijke brouwerij 't Gaverhopke (die na een verhuis uit Stasegem sinds 2015 in  Nieuwenhove bij Waregem te vinden is) in 2010 uitgeroepen tot Onderneemster van het jaar. Ook de brouwerij zelf, die Vandoorne sinds 2007 samen met Bruno Delrue runt, kreeg recent erkenning. In 2017 kregen ze van UNIZO het HIB-label toegekend. HIB staat voor Handmade in Belgium. 't Gaverkopke mag zich de eerste ambachtelijke brouwerij in ons land noemen die het label toegekend kreeg. 

Meer info: tgaverkopke.be

Annick De Splenter, zelf een telg uit een brouwersfamilie, richt in 2009 de Gentse stadsbrouwerij Gruut op. Tegenwoordig is de brouwerij gelegen in de Rembert Dodoensdreef in het centrum van Gent.

Meer info: gruut.be

Hildegard van Ostaden is brouwer en bedenker van de Urthelbieren. Van opleiding is ze industrieel ingenieur met als specialisatie brouwerij. Van Ostaden opent haar eigen microbrouwerij Urthel te Ruiselede in 2000 samen met haar man Bas die tekenaar is. Sinds 2007 worden de Urthelbieren gebrouwen in brouwerij De Koningshoeven in Berkel-Enschot in Nederland (bekend van La Trappe). Sinds 2011 is er opnieuw een microbrouwerij op Belgisch grondgebied waar getest wordt met nieuwe smaken.

De Urthelbieren vielen ook in de prijzen. Zo won de Urthel Saisonnière, in 2010 goud bij de World Beer Awards als beste blond bier van Europa. In 2012 verkochten Hildegard en Bas het Urthelbier aan Bavaria (Nederland). Sinds 2017 wordt het bier opnieuw commercieel in België gebrouwen (bij Palm). Hildegard en Bas runnen nu een eigen restaurant in Ruiselede. Van Ostaden blijft kleinschalig echter zelf bier brouwen (Hildegard's'special ales) die ze doet matchen met de gerechten in het restaurant.

Meer info: hoppeschuur.be

In Wallonië is Virginie Harzé waarschijnlijk de bekendste vrouwelijke brouwer. Ze is er momenteel productiemanager bij de brouwerij van de abdij Notre-Dame du Val-Dieu, waar ze al meer dan dertien jaar actief is. Over haar sollicitatie zegt ze in een dubbelinterview met Rosa Merckx met Belgibeer in 2017 het volgende: 

"Ma lettre de motivation est restée une semaine sur mon bureau… Je me disais, je vais l’envoyer, ils vont être « morts de rire », se dire « Une nana, mais qu’est-ce qu’elle veut venir faire ici, elle n’aura pas les épaules, ça n’ira pas (rires) ! » Et puis j’ai pris mon courage à deux mains, j’ai envoyé la lettre et ils m’ont recontactée. Une belle histoire qui dure depuis 12 ans déjà!"

Meer info: val-dieu.com

Belangrijke namen die we over het hoofd zagen? Laat het ons weten: info@rosavzw.be

International Women's Collaboration Brew Day

International Women's Collaboration Brew Day (IWCBD) wordt sinds 2014 jaarlijks georganiseerd op Internationale Vrouwendag (8 maart). Het initiatief kende in z'n eerste editie 60 vrouwelijke brouwmeesters van over de hele wereld die gelijktijdig hetzelfde recept van een ambachtelijk bier brouwden. Sindsdien is het deelnemersaantal elk jaar gestegen.

De dag is vooral een kans voor vrouwen die geïnteresseerd zijn in het bierbrouwen of reeds actief zijn in de sector om met elkaar te netwerken.

Meer info: unitebrew.org

Elders

Meer lezen?

Sofie Vanrafelghem, de eerste erkende vrouwelijke biersommelier

bierSofie Vanrafelghem kan zichzelf de eerste erkende vrouwelijke biersommelier ter wereld noemen. De bezielster achter Sofie’s World geeft workshops en advies aan restaurants, brouwerijen en organisaties en schrijft daarnaast over haar passie. Ze is biercoach, schrijft meerdere biercolumns en traint mensen overal ter wereld als Master Beer Sommelier. Ze fungeert als jurylid op gerenommeerde biercompetities zoals World Beer Cup en Mondial de la Bière en is auteur van diverse bierboeken, waaronder ook 'Bier? Vrouwen weten waarom'. Tot slot is ze ook de drijvende kracht achter het jaarlijkse bierfestival Just Beer.

De Gentse Vanrafelghem volgde uit liefde voor het Belgische bier na haar studies zowel een brouwopleiding alsook een zythologieopleiding (samenstelling van de Griekse woorden zythos ("bier") en logos ("studie van")). Vanrafelghem heeft er haar missie van gemaakt niet alleen 'vrouwen' of 'Belgen', maar mensen wereldwijd warm te maken voor de Belgische bieren.

In 2017 lanceerde Vanrafelghem haar eigen biermagazine Arnold, dat na een jaar ondanks hoge lezerscijfers en erkenning (het magazine werd op de Beer Awards 2018 verkozen tot tijdschrift van het jaar) alweer werd opgedoekt. Volgens officiële berichtgeving op de website: "Lezerscijfers en erkenning van de consument zijn onvoldoende om een magazine te blijven financieren. Arnold wou een kwalitatief en onafhankelijk tijdschrift zijn, wat een zeker budget vereist. Zonder advertentie-inkomsten uit de biersector is een dergelijk project niet draagbaar".

Begin 2017 won Vanrafelghem nog de prijs voor 'Beste Culinaire Ambassadeur' op de Toerisme Vlaanderen Awards voor de periode 2015-2016. Die award kreeg ze voor 'haar inzet voor de internationale erkenning en promotie van de Belgische bieren'. Bekijk eventueel ook het korte videofragmentvan Toerisme Vlaanderen.

Vanrafelghem mag zich ook als jongste vrouw ooit ere-ridder van De Ridderschap van de Roerstok der Brouwers noemen. Het klinkt heel apart, maar het is de grootste verdienste die je in de bierwereld kan krijgen.

Meer info: sofiesworld.be of Sofie Vanrafelghem op Twitter

Meer vrouwelijke biersommeliers?

Ook buiten België zijn vrouwelijke biersommeliers - ook wel 'cicerones' genoemd - aan een opmars bezig. Een kort overzicht uit de pers: 

Meer lezen?

Seksisme in de bierwereld

De bierwereld is niet gespeend van enig seksisme: van bedenkelijke reclame en marketing, over grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer tot misogynie of intimidatie in recensies en columns' Vrouwen die van bier houden, het brouwen, tappen, proeven of er over schrijven, komen vroeg of laat allemaal wel eens in aanraking met stereotypen, seksisme, grensoverschrijdend gedrag of pure onwetendheid.

"Women in the industry say they are regularly having to defend themselves against a litany of sexist behaviour."

The 'horrific' sexism blighting the beer world / BBC News, 14/01/2018

We focussen in dit item op twee aspecten: seksistische reclame en de zogenaamde vrouwenbieren.

Marketing

Van slogans zoals "Mannen, makkers, Maes" tot "Jupiler, mannen weten waarom": bier wordt onlosmakelijk verbonden met stereotiepe beelden van zowel man als vrouw. De bierdrinkende oerman aan de ene kant, de sexy blondine aan de andere kant. Denk aan "Dublin Blonde goes down easy" om dat laatste stereotype kracht bij te zetten. Niet enkel in slogans, ook in beelden krijgen we de ene stereotype na de andere te zien. Fruitbieren en Radlers worden gedronken door vrouwen, pils, tripels, abdijbieren (en eigenlijk gewoon alle andere niet-fruitbieren) worden genuttigd door de mannen. Mannen doen dat luid brullend bij een voetbalmatch, vrouwen nippen van hun glas met vriendinnen op café. 

"But beer remains a male drink in the popular perception. Its macho image, primarily reinforced by pils beer advertising, can put women off."
Women and Beer / Beertourism.com

Ook de namen die bieren toegekend krijgen, neigen wel al eens naar een seksistisch kantje. “Filthy Brunette”, “Easy Blonde” and "Ripe Redhead", iemand? Vergeet vooral ook de tagline bij de "Easy Blonde" niet te lezen: “All your friends have already had her”. Anno 2018.

Het probleem van de 'vrouwenbieren'

We nemen er, ter illustratie van een trend, even de website belgianbeerfactory.com bij. Daar kan je een specifieke zoekactie doen 'bieren geselecteerd voor vrouwen'. Niet erg verrassend krijg je vervolgens een hele reeks fruitbieren voorgeschoteld. Van diverse kriekvarianten over Radler lemon & lime tot Lindemans Appels. Zo zouden we de Hoegaarden Rose 0,0% bijna gaan vergeten. 

Niet dat vrouwen dergelijke bieren niet kunnen smaken. Het is alleen jammer dat deze bieren exclusief naar vrouwen toe lijken te worden gepromoot en vaak zelfs expliciet als 'vrouwenbieren' op de markt worden gebracht. Dat is niet enkel seksistisch ten opzichte van vrouwen die van een goeie Duvel Tripel Hop houden of een donkerbruine Chimay, maar ook naar mannen die zich mogelijks liever aan een Mort Subit wagen dan aan een Jupiler Pils. 

Op bier dat als 'vrouwenbier' wordt gepromoot komt nu wel steeds vaker en openlijker reactie. Zo moest het Tsjechische bier 'Aurosa' het vorig jaar nog zwaar ontgelden op sociale media. Het bier dat als een 'vrouwenbier' werd gepresenteerd en gehuld is in een roze fles met marmeren opdruk werd op Twitter (onder de hashtag #Beerforher) door honderden vrouwen als seksistisch bestempeld. Ook de veel hogere kostprijs (10 euro per biertje) dan een zogenaamd 'mannenbier' hielp natuurlijk niet.

Uit een onderzoek van onderzoeksbureau iVox en VLAMonderzoeksbureau iVox en VLAM uit 2015 bleek trouwens dat het een misvatting is dat vrouwen enkel naar fruitbieren grijpen: dat is alleen bij sporadische bierdrinksters het geval. Vrouwen die regelmatig bier drinken, zullen eerder een pils of speciaalbier bestellen.

Meer lezen?

Niet enkel in de bierwereld

Het verhaal dat we hier schetsen is geen exclusief fenomeen uit de biersector. Opkomende sommeliers en brouwers alsook een geschiedenis van ongelijke kansen zijn ook terug te vinden in de wereld van sterke dranken als Whisk(e)y of de wijnsector.


Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

Ale, Beer, and Brewsters in England: Women's Work in a Changing World / Judith M. Bennett, 1999
Whiskey Women: The Untold Story of How Women Saved Bourbon, Scotch, and Irish Whiskey / Fred Minnick, 2013
#Cultuur #Alcohol #WomenLoveBeer #InternationalBeerDay #RoSaschrijft
Terug naar overzicht

Deze website maakt gebruik van cookies om uw gebruikservaring te optimaliseren. Door op ‘Ik ga akkoord’ te klikken of door gebruik te blijven maken van deze website, gaat u akkoord met het plaatsen van deze cookies. Wil u meer weten over cookies? Meer info

Ik ga akkoord