hier komen promoties & acties

Genderbewust opvoeden

Al voor de geboorte van een kind houden gendernormen ons in de greep. Ouders, grootouders, andere zorgfiguren of naasten projecteren gegenderde verwachtingen en normen op de dan nog ongeboren kleine spruit. De vraag die op ieders lippen schijnt te liggen: wordt het een jongen of meisje? Voor velen lijkt dat onderscheid essentieel om zich voor te bereiden op de komst van het kind. Welke rol speelt gender in opvoeding? En wat houdt genderbewust opvoeden in?

Zodra het verwachte geslacht van een kind geweten is, koppelen we hier sociale verwachtingen aan. Dat geheel van normen en ideeën noemen we gender. Het gaat niet alleen over de al dan niet blauwe of roze kleur van de babykamer maar ook over fundamentelere zaken zoals welk gedrag men van een kind verwacht, welke karaktereigenschappen worden aangemoedigd en welke worden afgekeurd. Wat we van een kind verwachten en hoe we dit expliciet of impliciet communiceren heeft een belangrijke invloed op de persoonlijke ontwikkeling en het zelfbeeld van een kind.

Gender is dus niet zo onschuldig. Zo blijkt uit onderzoek dat driejarigen al behoorlijk stereotiepe ideeën hebben over wat het betekent om een jongen of meisje te zijn. Kinderen beseffen op die jonge leeftijd niet alleen wat jongensachtig en wat meisjesachtig wordt gevonden, maar leren zich eveneens schikken naar de genderrol die van het verwacht wordt. De dominante ideeën over gender worden dus doorgegeven in socialisatieprocessen en zorgen ervoor dat kinderen, veelal onbewust, in een bepaalde richting geduwd worden. Meer informatie over hoe dit onze keuzes en zo dus ook onze toekomst bepaalt, lees je hier.

Om bewaken dat kinderen de kans krijgen om al hun interesses, talenten en volledige potentieel te ontwikkelen – onafhankelijk van genderstereotypen – is het belangrijk om in opvoeding rekening te houden met gender.

Hieronder formuleren we enkele aandachtspunten en concrete tips voor een genderbewuste opvoeding die gelijke kansen stimuleert. Vraag je je nog af wat het verschil is tussen genderbewust en genderneutraal? Dat ontdek je hier.

Rolmodellen

Kinderen leren in grote mate door observatie en imitatie. Ze observeren hun omgeving en vormen ideeën over de wereld op basis van welke rollen en taken de mensen om zich heen opnemen. Welke taken vaak door mannen of vrouwen worden opgenomen, hoe ze zich gedragen en tot elkaar verhouden, speelt dan ook een grote rol in de ideeën die kinderen zich vormen over mannen en vrouwen. De gezinssamenstelling is hierin een cruciale factor. Uit onderzoek blijkt dat kinderen in éénoudergezinnen of gezinnen met twee ouders van hetzelfde geslacht minder snel taken eenzijdig associëren met een bepaald geslacht. Ook kinderen in heterogezinnen met een niet-traditionele taakverdeling vormen zich over het algemeen minder genderstereotiepe ideeën. Toch is het gezin slechts één leer-en-leefomgeving waar kinderen ideeën oppikken. Met welke rolmodellen ze in contact komen, kan dan ook een positieve invloed hebben op hun kijk op de wereld.

Hoe meer een kind wordt blootgesteld aan diversiteit, hoe minder kans op binair en stereotiepe ideeën die de werkelijkheid tekort doen.

Omdat observerend leren een belangrijk maar vaak impliciet onderdeel van opvoeding uitmaakt, is het belangrijk om bewust stil te staan bij welke voorbeelden we kinderen - zowel impliciet als expliciet - aanreiken: hoe zijn de taken in je huishouden en in de opvang verdeeld? Op basis waarvan gebeurt deze verdeling? Zijn er (systematische) verschillen in taken die worden opgenomen door mannelijke of vrouwelijke rolmodellen? Wordt er bewust ingezet op roldoorbrekende voorbeelden die genderstereotypen in vraag stellen? Aan welke rolmodellen kan je kind zich spiegelen? Gaan alle boeken in de kast over prinsessen in nood en prinsen op een wit paard? Of zijn er ook verhalen waarin vrouwelijke personages het voortouw nemen en zichzelf uit netelige situaties redden?

Feedback

Naast leren via observatie, leren kinderen aan de hand van feedback welk gedrag er van hen verwacht wordt. Denk maar aan verbale bevestiging, aanmoediging, complimenten, waarschuwingen of berispingen. Ook de wijze waarop en de redenen waarvoor ze gestraft en beloond worden zijn relevant. Alle deze indicatoren leren kinderen hoe ze in de toekomst straf vermijden en hun kans op beloning vergroten. Zo maken kinderen zich niet alleen conventionele beleefdheidsregels eigen, maar leren ze zich ook conform dominante gendernormen gedragen. Gedrag dat niet binnen het rigide keurslijf van conventionele genderrollen past wordt vaak afgekeurd. Een bekend en ondertussen veelal bekritiseerd voorbeeld hiervan is de expliciete boodschap dat “jongens niet huilen”. Je emoties tonen en je kwetsbaar opstellen strookt namelijk niet met het traditionele mannelijkheidsideaal, en werd daardoor vaak afgekeurd: “je bent toch geen meisje?” Ondertussen is er steeds meer bewustzijn dat dit soort uitspraken schadelijk zijn voor de persoonlijke en emotionele ontwikkeling van jongens. Emoties zijn immers menselijk en deze uiten belangrijk voor de mentale gezondheid van kinderen.

Toch leven er nog tal van gendernormen die niet in vraag gesteld worden of die vaak zelfs niet opgemerkt worden terwijl ze wel degelijk een schadelijke impact hebben: ze beperken de individuele keuzes en mogelijkheden van een persoon.

Om kinderen de vrijheid te laten zichzelf te zijn, hun hoogstpersoonlijke interesses te ontdekken en hun talenten te ontwikkelen is het belangrijk om na te gaan welke feedback je geeft aan kinderen en op welke manier je dat doet: waarom en wanneer geef je feedback? Doe je dit op dezelfde wijze voor jongens en meisjes? Denk hierbij bijvoorbeeld aan de redenen van en de wijze waarop je complimenten en straf geeft. Tracht op te lijsten welke waarden je belangrijk vindt en welk gedrag je dus graag stimuleert of wat je eerder afkeurt, en ga bij jezelf na of je je hierbij laat beïnvloeden door genderstereotypen. Let erop dat je hetzelfde gedrag stimuleert/afkeurt ongeacht geslacht. Ga ook na of je dezelfde (non-)verbale communicatie gebruikt voor alle kinderen. Wie is "flink", wie is "braaf"? Geef je een knuffel aan elk kind dat verdrietig is? Geef je jongens en meisjes dezelfde kans om te experimenteren of om gevoelens te delen? Grijp je sneller in als jongens luidruchtig zijn? Roep je meisjes sneller tot orde wanneer ze wild spelen? Spreek je enkel in termen van “flinke jongens” en “lieve meisjes”, of gebruik je dezelfde woorden voor hetzelfde gedrag, ongeacht het geslacht van het kind?

Variatie

We kunnen het niet genoeg herhalen: variatie en diversiteit is de sleutel. Zorg dus voor voldoende variatie in speelgoed, kleuren, boeken, andere materialen en activiteiten. Nodig alle kinderen uit om nieuwe dingen uit te proberen en moedig samenspel zoveel mogelijk aan.

Voorzie speelgoed dat genderneutraal is, bijvoorbeeld knutselmateriaal en puzzels. Stimuleer kinderen om met dit gevarieerde aanbod aan de slag te gaan door bijvoorbeeld met een rotatiesysteem te werken. Zo bewaak je dat elk kind alle mogelijkheden een kans geeft.

Verspreid het materiaal in de ruimte en vermijd gegenderde speelhoeken. In de plaats van een poppenhoek, kan er bijvoorbeeld een huishoek zijn waar niet alleen poppen en speelgoedkeukengerei te vinden zijn, maar ook de speelgoedauto’s in de garage staan.

Moedig alle kinderen aan om al het materiaal een keer uit te testen en zelf te ontdekken wat ze leuk vinden. Wanneer een kind een voorkeur heeft voor niet-genderstereotiep speelgoed zet je dit beter niet extra in de verf door expliciete aanmoediging maar normaliseer je die keuze door mee te gaan in de het spel en de fantasie van het kind.

Niet-stereotiepe voorkeuren of interesses aanmoedigen door het in de kijker te zetten als uitzonderlijk, bevestigt juist dat genderstereotypen ‘normaal’ zijn en alle andere keuzes ‘abnormaal’.

Kinderen willen meestal niet uitzonderlijk zijn, maar juist heel normaal. Normaliseer daarom liever alle individuele voorkeuren door open vragen te stellen en de vaardigheden die een kind daarmee oefent te complimenteren of aan te moedigen. Wanneer een jongen bijvoorbeeld een pop verzorgt, hoeft dit niet meer of minder aangemoedigd te worden dan wanneer een meisje die speelgoedkeuze maakt. Wel kan je de keuze van elk kind legitimeren en normaliseren door open vragen te stellen: hoe noemt de pop? Heeft de pop honger? Wat heb je gekookt? Dat heb je goed gedaan! Zo signaleer je terloops je steun en normaliseer je iedere keuze als een goede keuze.

Dialoog

Kinderen stellen veel oprechte vragen over de wereld, ook over gender. Ga deze vragen niet uit de weg, maar probeer eerlijk te antwoorden zonder genderstereotypen te bevestigen. Ook wanneer kinderen vragen hebben bij opmerkingen van andere kinderen, ouders of zorgfiguren, is het beter om het gesprek aan te gaan en nuance aan te brengen. Verwijs naar herkenbare voorbeelden en contextualiseer om aan te tonen dat echte mensen complexer zijn dan simplistische stereotypen in films of verhalen. Door alternatieve scenario's aan te halen kan je meegeven dat gedrag vaak meer afhankelijk is van de concrete situatie en context dan van geslacht of gender.

Wanneer een kind zelf genderstereotyperende uitspraken doet, hoef je dat niet te veroordelen. Een kind leert namelijk van de samenleving en die is vooralsnog erg binair ingedeeld. Wel kan je dergelijke uitspraken aangrijpen als een leermoment om het kind te laten nadenken over genderstereotypen.

Stel open vragen om een kind aan het denken te zetten voor genderstereotypen en vooroordelen.

Tracht in dialoog te gaan: waarom zeg je dat? Is dat altijd zo, denk je? Zijn alle mannen/vrouwen zo? Zijn er voorbeelden waarin dit anders is? Waarin zit het verschil? Hoe zou jij zelf reageren? Waarom? Zou het ook van de situatie kunnen afhangen? Kan je een situatie bedenken waarin mannen/vrouwen anders zou reageren?  

RoSa's aanbod

Blijf je op je honger zitten of wil je je graag verder verdiepen in deze thematiek? Heb je nood aan meer uitleg en/of praktische tips? Ben geïnteresseerd in interactieve vormingen over genderbewust opvoeden? Of dacht je meer aan een langdurige begeleidingstraject in de kinderopvang waar je werkt? Dat kan bij RoSa vzw! Neem zeker een kijkje bij ons aanbod en aarzel niet ons te contacteren voor een vrijblijvende offerte.

Naast vormingen brengt RoSa ook toolkits uit die leerkrachten, opvoeders en andere zorgfiguren een praktisch handvat bieden om genderbewust aan de slag te gaan. In 2019 verscheen onze eerste toolkit rond gender in de kleuterklas. Deze kan je hier gratis downloaden. In het najaar van 2021 brachten we een tweede toolkit uit, deze keer rond gender in de lagere school en in de naschoolse opvang. Deze kan je hier downloaden. Een gratis papieren versie van deze toolkits kan eveneens aangevraagd worden via mail naar info@rosavzw.be.

Meer lezen?

  • In opdracht van Expoo, Expertisecentrum Opvoedingsondersteuning, stelde RoSa een dossier samen over genderbewust opvoeden met praktische tips voor ouders. Deze kan je hier gratis downloaden.
  • Ook op de website van Groeimee! een initiatief van Expoo en Kind en Gezin vind je tips om genderbewust op te voeden
  • Genderpro(o)fis een lopend traject dat op focust op genderbewuste leef- en leeromgevingen (kinderopvang en basisonderwijs).
  • Verschillende partners zetten zich samen met RoSa achter het initiatief Vrij spel, kinderen kiezen wel. Hier lees je meer over dit initiatief en vind je ook een lijst met winkels die genderneutraal speelgoed verkopen. Op hun Facebookpagina kan je in interactie treden met anderen omtrent keuzevrijheid in kinderspeelgoed

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek: