25.05 | Feministische perspectieven op cosmetische ingrepen

Gepubliceerd op 25/05/2023

Botox, borstvergrotingen, lipfillers, rhinoplastie, liposculptuur en rimpelbehandelingen: cosmetische ingrepen worden steeds populairder. De documentairereeksen waarin mensen die dergelijke ingrepen ondergaan gevolgd worden, TikTok-filmpjes waarin influencers een kijkje achter de schermen geven, en beroemdheden die onder vuur liggen door hun veranderde uiterlijk lijken als paddenstoelen uit de grond te schieten. “Is dit allemaal een goede zaak voor vrouwenemacipatie?”, vragen veel feministen zich af. Over het antwoord op die vraag bestaan uiteenlopende feministische standpunten. In deze Pers:pectief gaan we ze na en bespreken we de rol van gender en feminisme in cosmetische ingrepen.

Een stand van zaken

In 2022 verschijnt de documentairereeks Chasing Beauty op Streamz, waarin negen Belgen gevolgd worden in hun zoektocht naar het perfecte lichaam met behulp van cosmetische ingrepen. In de meeste gevallen benadrukken de deelnemers hun tevredenheid over de ingrepen die ze laten uitvoeren. Toch vertellen ze niet allemaal een rooskleurig verhaal: een van de deelnemers van het programma getuigt over haar zelfdiagnose van breast implant illness (BII), een reactie van het lichaam op protheses. BII is een verzameling van klachten zoals vermoeidheid, spierpijn, haaruitval of gewichtstoename die vrouwen met borstimplantaten rapporteren. Over de correlatie tussen deze klachten en borstimplantaten bestaat nog discussie onder artsen. 

Het televisiescherm is niet de enige plaats waar cosmetische ingrepen van A tot Z in beeld gebracht worden: ook op sociale media zoals Instagram en TikTok geven jonge influencers hun volgers een kijkje achter de schermen. Van de rit naar het ziekenhuis, over de consultaties met artsen, tot het genezingsproces: miljoenen mensen worden ondergedompeld in de wereld van cosmetische ingrepen. 

Uit het recentste rapport van de Internationale Vereniging voor Esthetische Plastische Chirurgie (ISAPS) blijkt dat het aantal verwijderde borstimplantaten de afgelopen vier jaar met de helft toegenomen is. Het Riziv rapporteert dat er in 2022 1982 borstimplantaten verwijderd werden omwille van medische redenen: een stijging van 22 procent in vergelijking met 2018. Terwijl borstvergrotingen aan populariteit inboeten, ziet plastische chirurg Jan Vermeylen (AZ Turnhout) dat fillers en botox aan een opmars bezig zijn: "Het laatste jaar hebben we bij Botox een toename gezien van 17 procent en bij fillers 30 procent. Dat is enorm veel. We zien daar een shift in leeftijdsgroepen. Mensen beginnen daar steeds jonger mee.", zegt hij op Radio 1. 

Tegenover deze popularisering staat de kritiek die vooral vrouwen krijgen wanneer ze cosmetische ingrepen ondergaan. In februari van dit jaar debuteert wereldster Madonna met een nieuwe look, waarop een storm van opiniestukken en haatberichten volgt. Voor velen zijn deze reacties het bewijs dat (oudere) vrouwen aan een dubbele standaard moeten voldoen: de heersende schoonheidsidealen en -normen volgen, en er tegelijk op afgerekend worden als ze daarvoor gebruik maken van cosmetische ingrepen. 

Normen bevragen versus ze in stand houden

“Ik vind het een feministische daad om al die regels over hoe je ouder mag worden aan je laars te lappen”, zegt sociaal wetenschapper Linda Duits over de Madonna-hetze in De Morgen. Duits is gespecialiseerd in gender- en mediastudies en is verbonden aan de Universiteit van Utrecht. Volgens Duits maakt Madonna de onzichtbare arbeid die van vrouwen verwacht wordt zichtbaar: “Ze toont als het ware de achterkant van het paneel en ze trekt daarmee ook een boeiend en broodnodig gesprek op gang.”. 

Kunnen cosmetische ingrepen normen bevragen, of houden ze die net in stand? Over het antwoord op die vraag voeren feministen en experten in genderstudies al decennialang discussies. Aan de ene kant zijn er mensen als Duits die er in sommige gevallen een feministische daad in zien, en aan de andere kant zijn er feministen die het zien als een bevestiging van de onderdrukking van vrouwen. Zij leggen niet alleen de link tussen onrealistische schoonheidsidealen en seksisme, maar zien er ook onder andere eurocentrisme, ageism of leeftijdsdiscriminatie, en vetfobie in. 

Zo is liposuctie, waarbij onderhuids vet wordt weggezogen, sinds begin dit jaar met 14,8% van alle uitgevoerde cosmetische ingrepen wereldwijd de populairste cosmetische ingreep. De comeback van de zogenaamde heroin chic-look maakt ook duidelijk dat dun zijn in 2023 opnieuw (of nog steeds?) de norm is. Het gebruik van geneesmiddelen als Ozempic (een middel waarmee diabetespatiënten hun bloedsuikerspiegel onder controle kunnen houden) om snel veel af te vallen wordt ook gepopulariseerd. Feministen die tegen cosmetische ingrepen gekant zijn, herkennen een patroon van onderdrukking in deze trends: vrouwen mogen vooral niet dik zijn en moeten (en kunnen) er alles aan doen om zo dun als mogelijk te zijn. 

Volgens professor Sabrina Strings kan vetfobie niet losgekoppeld worden van racisme. In Fearing the Black Body: The Racial Origins of Fat Phobia legt Strings uit dat dik-zijn pas tijdens de transcontinentale slavenhandel een negatieve connotatie krijgt in westerse landen, en het dan gebruikt wordt als bewijs van barbaarsheid en raciale inferioriteit. Amerikaanse auteur Sesali Bowen ziet ook een link tussen vetfobie, racisme en schoonheidsidealen. Daarom, zegt Bowen, heeft het geen zin om zwarte vrouwen die cosmetische ingrepen laten uitvoeren te bekritiseren: 

Naast vetfobie en racisme kaarten sommige feministen aan dat ook eurocentrische schoonheidsidealen een belangrijke rol spelen in de keuze van vrouwen om cosmetische ingrepen te laten uitvoeren. In dat geval worden cosmetische ingrepen gebruikt om niet-Europese kenmerken aan te passen zodat ze alsnog voldoen aan heersende eurocentrische schoonheidsnormen.  Zo vertelt Amerikaans supermodel met Palestijnse en Nederlandse roots Bella Hadid in 2022 dat ze op veertienjarige leeftijd een rhinoplastie, ook wel neuscorrectie genoemd, liet uitvoeren om aan westerse schoonheidsidealen te voldoen. Vandaag kijkt ze met spijt terug naar die beslissing: “I wish I had kept the nose of my ancestors. I think I would have grown into it.”, zegt ze in Vogue. Journalist en auteur Emma Forrest stelt heersende eurocentrische schoonheidsidealen in vraag, maar plaatst de keuze van Joodse en/of Arabische vrouwen om cosmetische ingrepen te ondergaan in een bredere context:

Professor in de sociologie Kathy Davis schrijft in Surgical Passing: Or Why Michael Jackon’s Nose Makes ‘us’ Uneasy over cosmetische ingrepen die dienen om uiterlijke kenmerken die geassocieerd worden met gemarginaliseerde etnische groepen te reduceren. Davis minimaliseert de rol van structurele onderdrukkingsmechanismen en stelt dat als een individu een bewuste keuze maakt, het hen niet kwalijk genomen kan worden dat ze ervoor kiezen om dergelijke ingrepen te ondergaan. Davis koppelt etnische cosmetische ingrepen los van schoonheidsidealen en analyseert ze als manieren om je eigen identiteit te ontwikkelen: 

Volgens Davis is een zwarte vrouw die een rhinoplastie laat uitvoeren om een wipneus te krijgen niet meer of minder een slachtoffer van culturele ideeën van schoonheid of een ‘verrader’ dan een witte vrouw die een facelift laat uitvoeren. Gender en ras/ etniciteit zijn dus ook in discussies over cosmetische ingrepen niet van elkaar los te koppelen, stelt Davis.

Toch benadrukt Davis dat niet alle cosmetische ingrepen dezelfde context hebben: er staan altijd historische en sociale contexten mee in verband. Het zijn die contexten die uitgedaagd en bevraagd moeten worden, niet de individuen die op zoek gaan naar manieren om aan onderdrukking te ontsnappen, aldus Davis. 

Activist, feminist en actrice Jameela Jamil keert in deze discussie net zoals Davis naar het individueel niveau en pleit voor empathie, maar ook voor eerlijkheid. Zij vindt het niet zozeer problematisch dat vrouwen cosmetische ingrepen laten uitvoeren, maar ziet eerder de gevaren in de geheimhouding ervan. Volgens haar houden zij onrealistische en onhaalbare schoonheidsidealen mee in stand. Niet door de ingrepen zelf te laten uitvoeren, wel door niet te erkennen dat ze gebruik hebben moeten maken van cosmetische ingrepen om aan die idealen te voldoen. Die ingrepen zijn ten slotte alleen weggelegd voor de middenklasse en rijken en zijn dus niet toegankelijk voor het brede publiek dat door hen geïnspireerd wordt, beargumenteert Jamil. Voor Jamil is het vooral belangrijk dat mensen kritisch onderzoeken waarom ze een ingreep willen laten uitvoeren.

Jamil staat ook aan dezelfde kant als Davis als het gaat over het bekritiseren van individuen die ingrepen laten uitvoeren: het is volgens Jamil niet vreemd dat reeds onderdrukte individuen op zoek gaan naar manieren om alsnog geluk te vinden. Auteur Sesali Bowen deelt die mening, en beargumenteert die met een intersectionele blik op schoonheid, vetfobie en racisme: 

Toch blijven feministen zich onder de slogan van de tweede feministische golf “het persoonlijke is politiek” de vraag stellen hoe emanciperend het is om vrouwen te vertellen dat ze aan de norm kunnen voldoen door operaties en andere ingrepen te ondergaan. Want houden cosmetische ingrepen niet het kapitalistische idee dat vrouwenlichamen trends zijn mee in stand? 

Cosmetische ingrepen als consumptie

Als naar cosmetische ingrepen gekeken wordt als keuzes die mensen maken op individueel niveau, los van of als gevolg van systemen van onderdrukking, staan autonomie en vrijheid centraal. Die twee elementen staan ook centraal in een consumptiemaatschappij, en worden uitgedaagd door antikapitalistische feministen: kunnen mensen vrije keuzes maken in een systeem dat bewust verlangens creëert bij consumenten als middel om winst te maken? 

De opvatting dat er onder het kapitalisme eerst een oplossing gecreëerd wordt en pas daarna een probleem, kan ook gekoppeld worden aan cosmetische ingrepen: er lijken altijd nieuwe problemen met lichamen te zijn die opgelost moeten en kunnen worden. Werd haarverlies en kaalheid bij volwassen mannen altijd al als een probleem gezien dat opgelost moest worden, of werd het dat pas wanneer er een alternatief klaarstond? Wie beslist dat de heroin chic-look terug in is? Waarom moeten vrouwen alle tekenen die erop wijzen dat ze ouder worden proberen te verbergen door haarkleuring en Botox te consumeren? Dat zijn de vragen die antikapitalistische feministen zich stellen wanneer het over cosmetische ingrepen en schoonheidsidealen gaat. 

Deze en andere feministen maken zich daarnaast ook zorgen over hoeveel tijd en geld voornamelijk vrouwen investeren in deze ingrepen en andere schoonheidsbehandelingen. Niet alleen omdat die ingrepen (en bijgevolg de instandhouding van schoonheidsidealen) alleen toegankelijk zijn voor de middenklasse en rijken, maar ook omdat de tijd die naar deze ingrepen gaat in andere zaken geïnvesteerd zou kunnen worden. Zij stellen met andere woorden dat vrouwen beroofd worden van hun kostbare tijd en geld. 

Schoonheidsidealen zijn niet in steen gebeiteld: ze zijn tijds- en plaatsgebonden. Doordat ze veranderlijk zijn, kan er gemakkelijk gebruik van gemaakt worden in een economisch systeem dat werkt op basis van vraag en aanbod, ook als blijkt dat die vraag gestuurd is. Lichamen worden dan trends die om de zoveel tijd veranderen. Die opvatting wil Jameela Jamil de wereld uit helpen, schrijft ze in een opiniestuk voor het Amerikaanse Paper Magazine waarin ze de comeback van de heroin chic-look bekritiseert. Toch ziet ze niet alleen een dreiging in de consumptiemaatschappij:

Dubbele standaard

Vrouwen lijken hoe dan ook bekritiseerd te worden omwille van hun uiterlijk. Wie een cosmetische ingreep laat uitvoeren ligt snel onder vuur, maar ook vrouwen die niets ondernemen worden onder de loep genomen.

Niet alleen cisgender vrouwen krijgen te maken met een dubbele standaard wanneer het over cosmetische ingrepen gaat: wanneer de Amerikaanse Dylan Mulvaney begin 2023 een video maakt waarin ze haar gezicht toont na een facial feminisation surgery krijgt ook zij een hoop kritiek te verwerken. Zo zou ze als trans vrouw de onmogelijke schoonheidsidealen waar vrouwen aan moeten voldoen mee in stand houden. Voor trans-exclusionary radical feminists is dit het ultieme bewijs dat trans personen de nieuwe vijand van vrouwen zijn. Wat hun opvattingen zijn over cosmetische ingrepen die door cis vrouwen uitgevoerd worden, is onduidelijk. Ook binnen queer gemeenschappen wordt de vraag gesteld of genderbevestigende operaties hen helpen om los te breken uit reducerende genderhokjes, zonder daarbij individuen te viseren.

Volgens Davis’s theorie dat cosmetische ingrepen niet (alleen) een manier zijn aan schoonheidsidealen te voldoen, maar (ook) om een identiteit te vormen en uit te drukken, kunnen trans vrouwen niet verantwoordelijk gehouden worden voor het in stand houden van schoonheidsidealen. Voor hen zijn dergelijke ingrepen niet zozeer een kwestie van schoonheid, wel van (mentale) gezondheid, veiligheid en overleving, stelt Eric Plemons in The Look of a Woman: Facial Feminization Surgery and the Aims of Trans-Medicine. Daar zit de dubbele standaard voor trans personen precies: wie niet voldoet aan het binaire idee van hoe een man of vrouw eruit hoort te zien, wordt publiekelijk geridiculiseerd, vernederd, en als vijand bestempeld. Trans personen die daar wel aan voldoen, worden alsnog geridiculiseerd, vernederd en als vijand bestempeld. 

Of er ook zo een dubbele standaard bestaat voor mannen, is veel minder duidelijk. Zij ondergaan ook cosmetische ingrepen (al dan niet om te voldoen aan traditionele schoonheidsidealen): een volle bos haar, strakke kaaklijn, en zichtbare buikspieren (wat nu ook met cosmetische ingrepen behaald kan worden) zijn daar maar enkele voorbeelden van. Toch lijkt het erop dat mannen minder publiekelijk worden afgerekend op hun uiterlijk dan vrouwen. De dad bod en silver fox zijn daar een voorbeeld van: mannen die in plaats van een sixpack een bierbuik hebben, of grijze haren hebben wanneer ze ouder worden, lijken net een bepaalde status te behalen. Het gezegde luidt dan ook: “men ripe like wine and women age like milk”. 

Vaarwel make over, hallo make under?

Hoewel cosmetische ingrepen populair lijken te zijn, zijn er ook tegenbewegingen aan de gang. Denk maar aan vrouwen die niet meteen een kappersbezoek inplannen wanneer ze grijze haren krijgen, en aan het feit dat de cijfers van het verwijderen van borstimplantaten steeds hoger liggen, terwijl de groei van het aantal nieuwe borstimplantaten daalt. 

Maar ook die tegenbewegingen lijken trends te worden: steeds meer beroemdheden die jaren geleden implantaten en fillers populariseerden, verwijderen ze nu en zetten nieuwe trends mee op gang, en zo gaat de cirkel verder. 

In de pers:

• ‘Mensen moeten beter geïnformeerd worden’: steeds meer vrouwen laten borstimplantaten verwijderen (De Morgen, 17/05/2023)
• Bella Hadid’s regrets about her teenage nose job mirror my own. But now I have a new role model (The Guardian, 15/05/2023)
• Oh no, it happened again: a famous woman didn’t follow the rules of ageing (The Guardian, 06/05/2023)
• Van moeke tot milf: hoe de kritiek op Madonna’s uiterlijk bewijst dat de dubbele standaard nog springlevend is (18/02/2023)
• Madonna na kritiek op uiterlijk: ‘Ik ben slachtoffer van leeftijdsdiscriminatie en vrouwenhaat’ (De Standaard, 09/02/2023)
• Liposuctie stoot borstvergroting van de troon als populairste cosmetische ingreep (VRT NWS, 10/01/2023)
• Een deprimerend schoonheidsdefilé (De Standaard+, 25/08/2022) 
• Steeds meer vrouwen laten hun schaamlippen corrigeren: ‘Zonder het westerse schoonheidsideaal had ik dit nooit gedaan’ (De Morgen, 22/04/2022)
• ‘Je bent geboren met dat gezicht, maar je hoeft er niet noodzakelijk mee te sterven. Of ermee leven’ (De Morgen, 09/11/2021)
• What Women Who Criticize Plastic Surgery Don’t See (The New York Times, 04/03/2020)

Meer weten?

• RoSa thema: Schoonheidsidealen
• RoSa rolmodel: Jameela Jamil
• Pers:pectief 05/06/2019: Body positivity
• Pers:pectief 14/11/2019: Gender en leeftijdsdiscriminatie

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Made-up : a true story of beauty culture under late capitalism / Daphne B., 2021 - RoSa ex.nr.: M/584
• Fearing the black body : the racial origins of fat phobia / Sabrina Strings, 2019 - RoSa ex.nr.: FI m/337 
• Female genital cosmetic surgery : deviance, desire and the pursuit of perfection / Camille Nurka, 2019 - RoSa ex.nr.: C k/104
• The Look of a Woman: Facial Feminization Surgery and the Aims of Trans-Medicine / Eric Plemons, 2017 - RoSa ex.nr.: C k/103 
• Beauty sick: how the cultural obsession with appearance hurts girls and women / Renee Engeln, 2017 - RoSa ex.nr.: FII a/1177
• The language of cosmetics advertising / Helen Ringrow, 2016 - RoSa ex.nr.: GIII 3a/18

Bron hoofdafbeelding en banner: Getty Images via Canva Pro

#RoSaSchrijft #Perspectief #CosmetischeIngrepen #PlastischeChirurgie #SchoonheidsIdealen #Discriminatie #Seksisme #Intersectionaliteit