05.09 | Genderbewust(er) lesgeven in de kleuterklas

Gepubliceerd op 05/09/2019

Genderstereotiepe ideeën spelen een grotere rol in onze samenleving dan je zou denken. Deze ideeën kunnen de mogelijkheden en verwachtingen van kinderen beperken. Precies daarom is het belangrijk dat leerkrachten genderbewust(er) voor de klas staan. 

Met het oog daarop heeft RoSa de toolkit 'Gender in de kleuterklas' ontwikkeld. De toolkit biedt leerkrachten en opvoeders van kleuters concrete hulpmiddelen en praktische tips om genderbewust(er) aan de slag te gaan in de klas en de kleuterschool. Genderbewust voor de klas staan, betekent zeker niet dat we biologische verschillen moeten negeren. Het betekent wel dat we kinderen niet onbewust in een hokje duwen. Op die manier kunnen ze vrij allerlei dingen uitproberen en verschillende interesses en talenten ontdekken om zich zo ten volle te ontplooien. Want elk kind is uniek. 

Vroeg begonnen is half gewonnen

Al op de jonge leeftijd van 2,5 à 3 jaar ontdekt een peuter wat het betekent om een meisje of een jongen te zijn. Peuters leren door rolmodellen te imiteren: ouders, broers en zussen, opvoeders of andere zorgfiguren die een belangrijke rol spelen in het leven van de peuter. Daarnaast wordt het beeld van kinderen beïnvloed door de manier waarop ze voorgesteld worden in onze maatschappij. Denk aan televisieprogramma's, de media, tekeningen in prentenboeken of afbeeldingen in speelgoedbrochures ...

Jongens worden vaak als sterk, stoer, onafhankelijk, avontuurlijk en competitief afgebeeld; meisjes vaker als rustig, zorgzaam, lief en emotioneel. Zo worden kleuters onbewust in een bepaalde richting geduwd en missen ze kansen om hun eigen potentieel ten volle te benutten. Dat blijkt ook uit de grootschalige Global Early Adolescent Study (GEAS), uitgevoerd in vijftien landen in 2017.

Bewust versus onbewust

Situaties waarin roldoorbrekend gedrag  wordt afgekeurd ("dat is niet voor meisjes" of "als jongen speel je beter met iets anders") komen gelukkig steeds minder vaak voor. Maar dit betekent niet dat stereotypen helemaal verdwenen zijn uit het klaslokaal.

De meeste situaties waarin stereotypen worden herhaald of kansen en opties beknot, gebeuren onbewust. Bovendien zitten ze vaak in kleine dingen die onze maatschappij vormgeven:

• de indeling in jongensspeelgoed en meisjesspeelgoed
• schoolmateriaal voor meisjes versus schoolmateriaal voor jongens
• kinderboeken met genderstereotiepe personages en situaties
• stereotiep taalgebruik, genderbevestigende uitspraken en verwoordingen
• de opdeling volgens geslacht bij groepsopdrachten
• ...

Kleuters zijn wendbaar en beïnvloedbaar in hun overtuigingen. Enerzijds hebben stereotypen een grote invloed op hen. Anderzijds kunnen we hen van jongs af aan net aanleren dat hun geslacht hen geen limieten oplegt. Dit type opvoeding wordt in de volksmond ‘genderneutrale opvoeding’ genoemd, maar er bestaat enige discussie over het gebruik van deze term.   Genderneutraal of genderbewust opvoeden?

De laatste tijd wordt er vaker gedebatteerd over het nut van genderneutraal opvoeden. Daarbij is het zaak genderstereotypen in vraag te stellen terwijl er vaak ten onrechte wordt gedacht dat het gelijk staat aan het ‘geslachtsloos’ maken van kinderen. Bovendien is neutraal opvoeden sowieso bij voorbaat onmogelijk.

Daarom spreken we in de toolkit ‘Gender in de kleuterklas’ liever over ‘genderbewust opvoeden en lesgeven’. ‘Genderbewust’ zijn, is oog hebben voor de verschillen tussen meisjes en jongens en daarbij alle opties open laten. Er bestaat geen juiste manier om een jongen of een meisje te zijn. Het gaat er gewoon om stereotypen in vraag te stellen omdat ze kinderen verwachtingen opleggen die hun keuzes, hun zelfbeeld en hun kijk op de ander bepalen. 

Inspirerende praktijkvoorbeelden

Er bestaan verschillende manieren om een stimulerende leeromgeving te creëren waarin kinderen zich optimaal kunnen ontwikkelen. Een daarvan is rekening houden met de impact van genderstereotiepe uitspraken. Een kind wiens interesses en talenten niet passen in rolbevestigende hokjes, voelt zich misschien niet vrij om die zaken te verkennen en te ontdekken. 

Onthoud vooral ook dat gender geen of/of-verhaal is. Kinderen hebben op de leeftijd van 2,5 tot 6 jaar heel diverse interesses of zijn die nog aan het ontdekken. Het merendeel van de kinderen past geen honderd procent binnen het stereotiepe beeld en is daardoor roldoorbrekend. 

Denk bijvoorbeeld aan de meisjes in de klas die graag in bomen klimmen om er dan een theekransje te houden of jongens die een raceparcours willen bouwen met de poppen in de auto’s. Kinderen die voetbal combineren met ballet of op school heel zacht en lief zijn maar zich tijdens het weekend uitleven tijdens de karateles: alles is mogelijk.

Volgende praktijkvoorbeelden willen genderbewust(er) lesgeven in het kleuteronderwijs bevorderen:

Tijdens het schooljaar 2013-2014 werd het onderwijsprogramma ‘ABCD de légalité’ uitgerold in 275 Franse basisscholen. Via een interactieve website met tips en filmpjes van onderzoekers en pedagogen over genderbewust(er) lesgeven konden leerkrachten feedback geven op de materie en ervaringen en inspiratie delen met elkaar. 

In 2015 lanceerden de Nederlandse zakenvrouwen Bercan Günel en Damarais Beems Dit Is Geen Schoolvoorbeeld, een online meldpunt voor seksistische schoolboeken. Ze nodigden iedereen uit om schoolboeken met ouderwetse, rolbevestigende voorbeelden te melden op de bijhorende website. Die werden vervolgens voor de zomervakantie van 2016 aan Sander Dekker, de toenmalige staatssecretaris van onderwijs, overhandigd. 

Zweedse crèches en scholen doen regelmatig beroep op genderexperten voor praktische tips rond genderbewust(er) lesgeven.  In 2016 werkte çavaria, de Vlaamse belangenverdediger van LGBTI+-mensen en koepel van LGBTI+-organisaties, het educatief pakket Lou uit samen met illustrator Kathleen Amant. ‘Lou op weg naar school’ toont de diversiteit van de samenleving.

Wakker de kritische geest van kinderen aan

Naast Lou zijn er heel wat fantasierijke kinderboeken die op een verfrissende manier omgaan met gender en diversiteit om kinderen te stimuleren buiten de genderhokjes te denken, al zijn de meningen daarover verdeeld. 

In Australië woedde vorig jaar een hevig debat nadat de ochtendkrant Herald Sun stelde dat de provincieraad van de staat Victoria Barbiepoppen en boeken over Thomas De Trein wou verbieden in de kleuterklas. Nochtans had de provincieraad kleuterscholen enkel gewaarschuwd voor de mogelijk negatieve impact van genderstereotiep speelgoed, naar aanleiding van een onderzoek van de Australian National University.

In het Spaanse Catalonië willen basisscholen een stap verder gaan dan enkel wijzen op de invloed van afgelijnde genderrollen in kinderboeken. Ze overwegen genderstereotiepe en seksistische kinderboeken te bannen uit de schoolbibliotheken in navolging van de Tàber school in Barcelona, die een 200-tal boeken met rolbevestigend tekst- en beeldmateriaal verwijderde. Dertig procent daarvan was literatuur voor kinderen onder zes jaar. 

Stereotiepe sprookjes en verhalen krampachtig verbieden, is dan weer geen goed idee volgens Bieke Purnelle, directeur van RoSa vzw. Ze zijn immers een prima middel om de kritische geest van kinderen aan te wakkeren:

Toolkit Gender in de kleuterklas

Daarnaast is het een goed idee om op zoek te gaan naar roldoorbrekende kinderboeken. In RoSa's gloednieuwe toolkit 'Gender in de kleuterklas' geven we enkele voorbeelden van kinderboeken waarin de personages heerlijk zichzelf durven te zijn.

Leerkrachten en opvoeders van kleuters vinden ook heel wat andere bruikbare tips en les-ideeën terug in de toolkit die ze kunnen toepassen in de klas om genderbewust(er) les te geven. Ook leerkrachten die op bepaalde stereotypen botsen, maar niet weten hoe ze deze kunnen doorbreken of nuanceren, kunnen met de opdrachten in de toolkit spelenderwijs aan de slag.

Daarnaast kunnen ook ouders, verzorgers en opvoeders in de naschoolse kinderopvang gebruikmaken van de informatie in deze toolkit, al is die wel afgestemd op de klaspraktijk.

Wat vind je in deze toolkit?

Tips en tricks voor een genderbewuste klas en school: doe inspiratie op over hoe je met enkele hulpmiddelen een genderbewust(er) klas- en schoolklimaat kunt creëren

• Concrete lesideeën: uitgewerkte lesideeën die genderbewustzijn bij kinderen stimuleren
• Themadagen: hoe kan je genderstereotypen op Moederdag, Vaderdag, carnaval, Halloween en andere themadagen vermijden?
• Checklist: test hoe genderbewust jij lesgeeft
• Boekentips: lijst met roldoorbrekende kinderboeken
• Nuttige links: meer informatie over genderbewust opvoeden en lesgeven

Toolkit gratis verkrijgbaar

De toolkit Gender in de kleuterklas werd prachtig geïllustreerd door Noëmie Willemen en vormgegeven door Katrien Annys, Jacques Books. 

De toolkit is gratis verkrijgbaar, zowel in print (met een mooie en speelse uitklapbare poster voor in de klas) als digitaal. Om de printversie van de toolkit aan te vragen kan je mailen naar: info@rosavzw.be. 

Heb je bijkomende vragen, opmerkingen of bedenkingen bij de toolkit? Laat het ons weten via info@rosavzw.be.

Je kan uiteraard ook bij RoSa vzw terecht voor bijkomende info, vormingen, screeningen en workshops. 

In de pers:

• Should students learn about their implicit biases in grade school? (Big Think, 02/09/2019) 
• Prof. Ton Van Raan: ‘Gaan we dan bijna alle sprookjes bij het huisvuil zetten?’ (De Morgen, 04/05/2019) 
• Seksistische schoolboeken aan de schandpaal (Trouw, 28/04/2019)
• Barcelona school removes 200 sexist children's books (The Guardian, 18/04/2019)
• Sparkle Unicorns And Fart Ninjas: What Parents Can Do About Gendered Toys (NPR, 26/03/2019) 
• De voordelen en uitdagingen van genderneutraal opvoeden (VICE, 13/02/2019) 
• Can A Child Be Raised Free Of Gender Stereotypes? This Family Tried (NPR, 22/10/2018) 
• Genderneutraal opvoeden: zoonlief aan de nagellak en een dochter die Robbie heet (De morgen, 13/07/2018) 
• Breaking gender stereotypes. Early (Pursuit, 22/05/2018)
• In Sweden’s Preschools, Boys Learn to Dance and Girls Learn to Yell (The New York Times, 24/03/2018)
• Crevits over stereotypen in handboeken: "Enorme stappen gezet, maar er is nog werk aan de winkel" (VRT NWS, 30/11/2017)
• Opgroeien zonder gender (VICE, 03/08/2017) 
• Sexism in school: 57% of teachers admit to stereotyping girls and boys (The Independent, 08/02/2017)
• Stereotypen in de klas (EOS Wetenschap, 20/10/2016) 
• Leerlingen presteren slechter op school door stereotypes (De Morgen, 04/12/2015)
• Young children must be protected from ingrained gender stereotypes (The Guardian, 23/02/2015)

Meer weten?

• RoSa's aanbod: Toolkit Gender in de kleuterklas
• RoSa thema: Onderwijs en opvoeding
• RoSa thema: Genderbewust lesgeven

Bron hoofdafbeelding en banner: Noëmi Willemen