Susan Sontag

Amerikaanse auteur, filmmaker, filosoof, docent en politiek activist zijn slechte enkele manieren om Susan Sontag (1933-2004) te omschrijven. Voor velen is ze ook een van de meest invloedrijke critici van haar generatie. Sontag is ongetwijfeld een fenomeen.

Leven

Jeugd

Sontag, geboren als Susan Rosenblatt in 1933, groeit op in een joods gezin in het dorp Great Neck, in de VS. Haar vader overlijdt aan tuberculose wanneer ze nog maar zes jaar is. Ze heeft een jongere zus Judith, maar close zijn de zussen niet. Susan Rosenblatt is buitengewoon verstandig en bezigt zich met allerhande intellectuele interesses waar haar jongere zus Judith geen boodschap aan heeft. Ook de relatie met haar moeder Mildred is zo goed als onbestaande. Mildred wordt gekweld met verdriet door het verlies van haar eigen moeder en man, en vindt een toevlucht in geestverruimende middelen.

Bron foto: © Lynn Gilbert via WikiCommons

Wanneer Susan Rosenblatt elf jaar is, verhuist ze met haar moeder en zus naar Tucson. Daar ontdekt ze achterin een kantoorboekenhandel de modern classics, met op de achterzijde telkens een lijst met alle klassiekers. Sontag maakt het haar werk om deze allemaal te lezen en hoewel haar familie niet leest, zelf is ze een verwoed lezer. Wanneer ze twaalf is, hertrouwt haar moeder met Nathan Stuart Sontag. Beide zusjes Rosenblatt nemen zijn naam over om discriminatie op basis van hun joods klinkende naam te voorkomen, hopend om meer kansen te creëren voor zichzelf.

Haar eigen weg: een nomadisch bestaan

Sontag slaat drie jaar over op school en doet al op haar vijftiende eindexamen aan North Hollywood High. Ze gaat studeren aan Berkeley, en kan zo haar thuissituatie achter zich laten en een eigen leven starten. In Berkeley ontmoet ze Harriet Sohmers. Sohmers raadt Sontag aan om de experimentele gay-roman Nachtwoud (1936) van Djuna Barnes te lezen. Ze ontdekt hoe homoseksuelen gedwongen worden hun eigen leven te vormen omdat ze, in tegenstelling tot heteroseksuelen, niet dezelfde privileges hebben. Zo zijn homoseksuelen vaak gedwongen hun identiteit te verbergen, een dubbel leven te leiden, een ‘nieuwe’ familie te vinden, enzovoort. 

Dankzij Sohmers zet Sontag haar eerste stappen in de homoseksuele subcultuur, die later de basis zullen vormen voor haar bekende werk Notes on Camp (1964).

Uiteindelijk krijgt Sontag een beurs om aan de prestigieuze University of Chicago te studeren, waar ze bewust besluit om terug seks te hebben met mannen. Na enige tijd verlooft ze zich met een mannelijke hoogleraar Philip Rieff, met wie ze een kind krijgt, David. Kort daarna verhuist het gezin naar Engeland, waar Sontag als jongste universitair docent van de Verenigde Staten aan Cambridge zal werken. Wanneer ze de kans krijgt om te promoveren aan Oxford laat ze man en kind achter. Later brengt haar nomadische bestaan haar van Oxford naar Parijs. In Parijs herontdekt ze haar seksualiteit en leidt ze een promiscue leven. In 1959 scheidt ze ook officieel van Rieff.

Ondertussen vertoeft Sontag in de elitairste kringen van de culturele wereld. Tijdens haar periode in New York vergaart ze faam met haar essay Notes On Camp dat uitkomt in 1964. In dit werk gaat ze op zoek naar alle betekenissen van het woord ‘camp’.  Ze ontpopt zich van een academische auteur tot een ster, die plots bij de high society van New York behoort. Ze geraakt bevriend met onder meer Andy Warhol en Jacqueline Kennedy. Haar jetsetleventje wordt echter gefinancierd door haar vrienden en later door haar levenspartner Annie Leibovitz, die ze in 1989 ontmoet.

Lange tijd ontkent Sontag haar relatie met Leibovitz. Wanneer de aidscrisis uitbreekt, blijft Sontag de lippen stijf houden over haar seksuele voorkeur. Ook over de crisis wil ze geen woord kwijt. Deze afstandelijkheid wordt haar door velen in de LHBTQI+ gemeenschap kwalijk genomen. Uiteindelijk zal ze zich met haar boek AIDS and Its Metaphors (1989) uitspreken over de aidscrisis, maar voor velen is dit te laat.

Overlijden

Hoewel Sontag voor de buitenwereld een icoon is, is ze in haar dichte kring gekend als een eerder kil en hard persoon. Een scheldtirade loslaten op iemand, zelfs vrienden en familie, is normaal voor haar. Met de jaren verliest ze steeds meer vrienden en familie door haar gedrag. Ook wanneer ze in 2003 wordt vastgesteld met bloedkanker, duwt ze mensen uit haar dichte kring weg. De dokter raadt haar aan om geen behandeling te ondergaan en te genieten van de tijd die haar nog rest. Sontag ondergaat alsnog zeer agressieve chemotherapie. Ondertussen legt Leibovitz alles vast met haar fototoestel, zowel het ziekteproces als de fysieke verminking. Sontags gezicht zwelt op en wordt zwart, ze is haast onherkenbaar. In deze periode schrijft ze haar laatste essay, Regarding the Torture of Others (2004). Uiteindelijk sterft Sontag in december 2004 ten gevolge van de chemokuur. Na haar dood geeft haar zoon David haar dagboeken vrij. Daaruit blijkt dat ze kampt met innerlijke conflicten en tegenstrijgheden, zelfhaat, frustraties en een diepe onzekerheid over wie te zijn en hoe te leven.

Carrière

Als essayist

Met haar ophefmakend essay Notes On Camp in 1964 vestigt ze zich voorgoed als een toonaangevend auteur en gerespecteerd cultuurcritica. Haar schrijfstijl is dwingend en meeslepend. Schrijvend vanuit haar eigen beleving, voert Sontag je als lezer mee in haar denken. Toch zijn Sontags persoonlijke gedachten de tijdsgeest vaak ruimschoots voorbij. 

Precies vanwege de tijdloosheid van haar inzichten en analyses blijven haar werken relevant tot op de dag van vandaag. 

Met de jaren is er ook een evolutie op te merken in de onderwerpen van haar schrijven: ze kiest steeds meer politieke en maatschappelijke onderwerpen. Zo onderzoekt Sontag hoe ze moet omgaan met de meest afschuwelijke realiteiten des levens, zoals oorlog, ziekte en dood. Ze wil niet louter vanop een afstand over deze zaken denken, maar ze wil deze ervaren. Deze overtuiging brengt haar ertoe zich in 1993 naar het bezette Sarajevo te begeven om te bewijzen dat cultuur het waard is om voor te sterven.

Als politiek activist

Naast haar schrijven, is Sontag ook activist. In januari 1968 ondertekent ze het Writers and Editors War Taks Protest manifest, waarin de ondertekenaars aankondigen geen belastingen te betalen uit protest tegen de oorlog in Vietnam. In mei van datzelfde jaar reist Sontag naar Hanoi om haar verzet tegen de Amerikaanse oorlog in Vietnam kracht bij te zetten. Haar reizen inspireren de verdere ontwikkeling van haar politieke ideeën over activisime, esthetiek en ethiek. Zelf beweert ze dat haar reis naar Hanoi een keerpunt betekent in haar schrijven en haar leven.

Ook wanneer de Iraanse moslimgeestelijke en leider Ayatollah Khomeini in 1989 een fatwa uitvaardigt tegen de controversiële auteur Salman Rushdie, laat ze van zich horen. Rushdies roman De duivelsverzen (1989) zou namelijk godslasterlijk en beledigend zijn ten aanzien van het islamitische geloof en moslims. Door de fatwa valt Rushdie buiten de bescherming van de wet en kan hij hierdoor worden vervolgd. Sontag is op dat moment leider van het PEN American Center en het is vanuit deze positie dat ze standpunt inneemt in de zaak-Rushdie die heel de wereld begeestert. PEN American Center is de belangrijkse Amerikaanse afdeling van de internationale schrijversorganisaties PEN (Poets, Essayist and Novelists) die zich onder meer inzet voor de vrijheid van meningsuiting en samenwerking tussen schrijvers wereldwijd. Door het internationale karakter van de organisatie is er een bijzondere interesse in de zaak Rushdie. Sontag biedt in deze periode onverzettelijke steun aan Rushdie, waardoor ze vele Amerikaanse auteurs mobiliseert voor de zaak van Rushdie.

Sontag vergaart universele beroemdheid wanneer ze naar het bezette Sarajevo reist. Daar huist ze tussen het belegerde volk, wiens leven dagelijks wordt bedreigd. Vaak vragen mensen zich af wat te doen of hoe te helpen bij oorlogen en andere crisissen, behalve toekijken vanop een veilige afstand en medeleven uiten. Sontag beantwoordt deze vraag door Beckett op te voeren. Ze regisseert Waiting for Godot (1948-49) van de Ierse absurdistische dramaturg Samuel Beckett, wat in een theater bij kaarslicht wordt opgevoerd. Hierdoor schijnt ze kritiek te geven op de passiviteit van de internationale gemeenschap en krijgt ze te kampen met veel kritiek van buitenaf. Het Bosnische volk omarmt Sontag echter. Voor hen is ze een symbool van veerkracht geworden en wordt daarom zelfs gehuldigd als ereburger.

Enkele belangrijke publicaties

Notes on Camp (1964)

Notes on Camp maakt Sontag instant razend populair. Het essay wordt in 1964 gepubliceerd in de Partisan Review, een driemaandelijks tijdschrift dat literatuur, politiek en culturele kritiek behandelt. Het is Sontags meest humoristische werk, waarin ze het begrip ‘camp’ definieert. Ze pent verschillende stellingen en kenmerken neer, en duidt wat iets camp maakt. De oorspronkelijk titel, namelijk Notes on Homosexuality, is veelzeggend. Notes on Camp kent een vorm van homoseksuele sensibiliteit, wat in die periode veelal onuitgesproken is. Met dit werk geeft Sontag indirect een stem aan deze sensibiliteit en gemeenschap. 

Velen in de LHBTQI+ vrijheidsbewegingen van de jaren zestig beschouwen Sontag als een van hun boegbeelden.

In de jaren zestig geldt het werk als revolutionair qua ideeën en baanbrekend qua genre. Bovendien heeft het niet ingetoomd aan relevantie in de eenentwintigste eeuw. Zo is het thema van de Met Gala in 2019 Camp. Het fungeert als eerbetoon aan Sontags Notes on Camp, waarbij haar werk uitvoerig wordt geciteerd. Toch is onder andere haar biograaf Benjamin Moser ervan overtuigd dat Sontag dit vreselijk had gevonden.

Against Interpretation (1966)

Against Interpretation verschijnt in 1966. De titel en de these dankt ze aan Paul Theck, een volgens haar briljant denker en goede vriend. In die periode heerst de idee dat alles kan worden afgeleid uit de ideeën van Freud en Marx, zo ook kunst. Dat idee vindt Sontag te verregaand. Volgens haar moet je kunst ervaren door het tot je te laten komen. Kunst moet je volgens haar door je hele lichaam voelen en beleven, en net niet interpreteren. Deze these spit ze verder uit in de bundel Against Interpretation (1966).

Illness as Metaphor (1978) en AIDS and Its Metaphors (1989)

Terwijl Sontag kanker heeft, schrijft ze Illness as Metaphor. Het essay komt uit in 1978. Hierin focust ze zich op tuberculose en kanker. Volgens Sontag betekent het gebruik van metaforen rond ziekte dat het je eigen schuld is dat je ziek bent. In de volle aidscrisis, in 1989, publiceert Sontag AIDS and Its Metaphors. Dit werk fungeert als een vervolg op Illness as Metaphor. Hierin past ze dezelfde argumentatie toe, maar deze keer op de aidscrisis. 

Volgens Sontag heeft de samenleving telkens een ziekte nodig om te associëren met het kwaad. Op deze manier kunnen ook de slachtoffers de schuld worden gegeven voor hun aandoening. Hoewel AIDS and Its Metaphors bekritiseerd wordt, doet Sontag verschillende uitspraken over pandemieën en epidemieën die vandaag met betrekking tot de coronapandemie wederom hun relevantie bewijzen. 

Zo stelt ze dat een pandemie niet geïndividualiseerd geanalyseerd mag worden en enkel globaal kan worden opgelost. Ook vandaag is er gefundeerde kritiek op de eurocentrische en geprivatiseerde aanpak van vaccineren, waardoor lageinkomenslanden amper tot geen vaccins kunnen bemachtigen, wat dan weer kan leiden tot varianten.

On Photography – Regarding the Pain of Others (1977)

In 1977 publiceert Sontag On Photography. Hierin verkent ze haar haat-liefdeverhouding met het beeld. De spanning die daardoor ontstaat, maakt het werk eens zo interessant. In dit essay stelt ze de obsceniteit van fotografie aan de kaak. Doet het beeld de realiteit eer aan? Is fotograferen een vorm van ‘photoshop’ van de realiteit? De fotograaf kiest namelijk wat hij in beeld brengt en hoe het beeld geframed wordt. Ook dit essay heeft een follow-up die in 2003 wordt gepubliceerd, namelijk Regarding the Pain of Others. In dit werk ligt de focus specifiek op oorlogsfotografie. Sontag probeert hiermee een antwoord te formuleren op de vraag die Virginia Woolf zich stelt in Three Guineas (1938): hoe kunnen we oorlog voorkomen?

Een icoon

Susan Sontag wordt wereldwijd een haast visionair denken toegeschreven: meer dan vijftig jaar later zijn haar ideeën nog steeds opmerkelijk actueel. Bijkomend is ze behept in de kunst om haar vernieuwende ideeën op een aanstekelijke en gevatte wijze te verwoorden. Haar schrijfstijl is stellig, maar daarom niet minder scherpzinnig. Haar essays gaan voornamelijk over kunst, politiek, ziekte en oorlog. Ook haar ideeën over taal, beeld, stijl en empathie vormen nog steeds ijkpunten in het culturele discours. De biograaf Benjamin Moser omschrijft Sontags belang als volgt: 

In de pers:

• Susan Sontag’s Queer Life (Buzzfeed News, 25/09/2019)
• 'The pictures will not go away': Susan Sontag's lifelong obsession with suffering (The Guardian, 17/09/2019)
• What does it mean to be camp? (BBC News, 07/05/2019)
• Susan Sontag obituary (The Guardian, 29/12/2004)

Meer weten?

• RoSa thema: Cultuur
• RoSa rolmodellen: Literatuur
• RoSa leest: How To Suppress Women's Writing - Joanna Russ

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek: 

• Sontag: Her Life / Benjamin Moser, 2019 – RoSa-ex.nr.: T/1350
• As Consciousness Is Harnessed to Flesh. Diaries 1964-1980: Susan Sontag / David Rieff, 2012 – RoSa-ex.nr.: S/623
• Notes on Sontag / Phillip Lopate, 2009 – RoSa-ex.nr.: M/0382
• Herboren: Dagboeken en aantekeningen in 1947-1963: nagelaten werk deel II bezorgd door David Rieff / Susan Sontag, 2009 – RoSa-ex.nr.: S/0568
• Reborn: Early Diaries 1947-1964 / Susan Sontag, (David Rieff (Ed.), 2008 – RoSa-ex.nr.: S/0554
• Zwemmen in de zee des doods: memoires van de zoon van Susan Sontag / David Rieff, 2008 – RoSa-ex.nr.: S/561
• Susan Sontag: The Making of An Icon / Carl Rollyson & Lisa Paddock, 2000 – RoSa-ex.nr.: T/693