eerste en enige vrouwelijke militaire aanvoerder van het West-Afrikaanse Asanterijk
Yaa Asantewaa (1840*-1921*) treedt lange tijd op als koningin-moeder binnen de Asante confederatie in West-Afrika. Wanneer de Britse kolonisators de machthebbende mannen van de Asante naar de Seychellen verbannen op het eind van de negentiende eeuw stapt Asantewaa ook naar voren op politiek-militair vlak. Ze overtuigt de clans van de confederatie om zich niet zomaar gewonnen te geven en ten strijde te trekken. Dit leidt tot de War of de Golden Stool (1900-1901). Helaas verliezen de Asanteclans de strijd en wordt ook Asantewaa verbannen. De moed en strijdkracht de ze tentoonspreidt zullen nooit vergeten worden.
Yaa Asantewaa groeit op in een familie van traditionele heersers binnen het West-Afrikaanse Asanterijk (ca. 1670 tot 1957, daarna als regio binnen het huidige Ghana). Haar exacte geboortedatum is gecontesteerd. Een aantal bronnen gaan uit van ergens in het jaar 1840, terwijl sommige bronnen vager blijven en een schatting geven van een datum tussen 1840 en 1860. Andere bronnen maken dan weer melding van een vroegere datum circa 1832. Ook over Asantewaa's sterftedatum is geen eensgezindheid. Soms is er sprake van 1921, soms van 1923. Wel bevestigen alle bronnen dat ze in ballingschap in de Seychellen is overleden.
Wat geschiedkundige bronnen betreft, leunen we voornamelijk op wat er in de Asante (en latere Ghanese) mondelinge en schriftelijke geschiedschrijving over Asantewaa is verteld en wat er over haar door de Britten (als kolonisators van het gebied) is geschreven in correspondentie en rapporten. Het spreekt voor zich dat deze bronnen afkomstig van tegenstanders in een politiek, diplomatiek en militair conflict elkaar wel eens durven tegen te spreken. Het feit echter dat Asantewaa in teksten van beide groepen voorkomt, bevestigt haar unieke militaire en politieke rol in de geschiedenis van de regio.
Rond 1880 wordt Asantewaa, die zich daarvoor vooral een bekwaam landbouwer bewijst, door haar broer, heerser van de Ejisu, één van de Asanteclans, benoemd tot koningin-moeder. De koningin-moeder treedt op als de belangrijkste adviseur voor de koning en bekleedt zo de op één na hoogste positie binnen het rijk. Het bestaan van de rol van koningin-moeder kan worden toegewezen aan het matrilineaire aspect van de Asantecultuur.
Binnen een matrilineaire afstamming treedt men toe tot de groep, familie, clan of het dorp van de moeder. Ook binnen koninklijke kwesties wordt bij de Asante de matrilineaire lijn gevolgd: zo is het bijvoorbeeld de oudste vrouw binnen de koninklijke bloedlijn die in eerste instantie een zeg heeft in de opvolging voor de troon. Na de dood van haar broer in 1894 is het dan ook Yaa Asantewaa die haar kleinzoon als troonopvolger naar voor kan en mag schuiven.
Matrilineair mag, voor de duidelijkheid, niet worden verward met matriarchaal, aangezien bij matrilineaire afstamming het nog altijd de mannen zijn die het openbare leven domineren. In een matriarchale samenleving had Asantewaa zelf op de troon gezeten, in haar situatie heeft ze enkel zeggenschap over welke man ze graag op de troon ziet.
Als koningin-moeder treedt Asantewaa ook op als bewaker van de Golden Stool (in de lokale taal, het Twi: Sika 'dwa). Deze troon in de vorm van een kruk (of stoel zonder leuning) vormt een belangrijk symbool voor de Asante. Het symboliseert de eenheid van de clans en staat gekend als 'de drager van de ziel van wat het betekent om Asante te zijn'. Ook nu nog, anno eenentwintigste eeuw, wordt er door nakomelingen van de Asante veel belang gehecht aan de Golden Stool.
Het Asanterijk (in het Twi: Asanteman) vormt geografisch en cultureel gezien een onderdeel van het hedendaagse Ghana. Als we 'asante' letterlijk naar het Nederlands vertalen, krijgen we "vanwege oorlog". De naam schetst de oorsprong van het rijk. De confederatie, een samenwerking tussen onafhankelijke clans, wordt gecreëerd om het naburige rivaliserend Denkyirarijk het hoofd te kunnen bieden.
Er wordt in verschillende variaties op de naam 'Asante' naar het rijk en z'n volk verwezen. Lange tijd primeert voornamelijk de naam 'Ashanti', aangezien deze variant door de Britse kolonisators wordt gebruikt, maar bijvoorbeeld ook 'Ashantee' kan worden teruggevonden in diverse bronnen. We opteren hier bewust voor het gebruik van de naam Asante, omdat die rechtstreeks te herleiden is naar de naam die de Asante zelf aan hun rijk toekennen.
Het Asanterijk kan als welvarend en invloedrijk beschreven worden, voornamelijk door z'n belangrijke rol in de goudproductie en -handel. Reeds voor de komst van de Europese kolonisatie ontwikkelt de Asantebevolking een invloedrijk West-Afrikaans rijk. Diverse clans vormen initieel een los verband. Pas met de stijgende dreiging van het naburige Denkyirarijk groeit de nood aan een vastere vorm van samenwerking. Het komt uiteindelijk in 1701 tot een confederatie. Wat nieuw is, is dat er één overkoepelende heerser, een koning, wordt aangeduid, die tot aan de verbanning van de koning in 1896, over de clans waakt en ze regeert. Na een felbevochten strijd met de Denkyira halen de Asante-clans de overwinning.
In 1893 weigert Prempeh I, de Asantehene (ofwel koning van de Asanteclans) in te gaan op de vraag van de Britse kolonisator om als protectoraat mee in de stappen in een overkoepelende Gold Coast Colony. In eerste instantie lijkt het erop dat deze weigering geen militaire of politieke gevolgen kent voor de Asante. Het gebied is voor de Britten echter te belangrijk, wegens de strategische ligging en de inkomsten uit de goud- en slavenhandel. Wat er drie jaar later gebeurd is volgens de Asante-overleveringen dan ook allemaal terug te brengen tot die weigering van 1893.
In de Britse versie van de feiten zijn het de Asanteclans die beginnen te rebelleren tegen de Britse aanwezigheid in hun land. Het idee van de Britse kolonisator om een overkoepelende 'Gouden kust kolonie' te bouwen vormt slechts de druppel die de emmer doet overlopen. De Asante maken hun ongenoegen steeds openlijker kenbaar, wat dan weer niet in goede aarde valt bij de Britten.
Uit repercussie nemen de Britten Prempeh I gevangen. Ze verbannen hem, samen met andere notabelen, waaronder ook de kleinzoon van Yaa Asantewaa, dan kersvers heerser van de Ejisuclan, naar de Seychellen. De Britten roepen het Asantegebied samen met naburige delen land daarop eenzijdig uit tot protectoraat. Na de verbanning van de heersers van de Asante treedt Asantewaa, als eerste en enige vrouw, op als regent van het district van haar clan.
Om hun annexatie kracht bij te kunnen zetten eisen de Britse mogendheden de Golden Stool op. Ze beseffen dat het niet per sé de koning is die de clans verbindt, maar dat de Golden Stool als ultiem symbool van Asante-eenheid de kracht van een persoon overstijgt. Bij verlies van dit nationale symbool, met het geaccepteerd mystieke karakter, zo redeneren de Britten, zal het eenheidsgevoel dat eraan ten grondslag ligt wegvallen waardoor het gevoel van eenheid en verbondenheid onder de verschillende Asanteclans zal verwateren.
De achtergebleven notabelen van het Asanterijk organiseren een geheim overleg om te bepalen wat ze zullen doen: de Golden Stool afgeven, wat zoveel als een overgave betekent maar verder conflict vermijdt, of ten strijd trekken? Tijdens die meeting, waar veel debat heerst, staat Asantewaa, bewaker van de Golden Stool, op een bepaald moment op om volgende woorden te spreken:
"Now I see that some of you fear to go forward to fight for our king. If it [was] in the brave days of Osei Tutu, Okomfo Anokye, and Opoku Ware, chiefs would not sit down to see their king to be taken away without firing a shot. No European could have dared speak to chiefs of Asante in the way the governor spoke to you this morning. Is it true that the bravery of Asante is no more? I cannot believe it. It cannot be! I must say this: if you, the men of Asante, will not go forward, then we will. We, the women, will. I shall call upon my fellow women. We will fight! We will fight till the last of us falls in the battlefields”.
De meerderheid van de aanwezige Asantenotabelen scharen zich daarop achter Asantewaa. Ze wordt prompt verkozen om het verzet te leiden. En dat doet ze ook. Op 28 maart 1900 neemt Asantewaa het voortouw in wat later bekend zal staan als de War of the Golden Stool (1900-1901), maar ook vermeld wordt als de 'Yaa Asantewaa Oorlog (voor onafhankelijkheid)' of in de Britse geschiedschrijving voornamelijk als 'de vijfde en laatste Asanteopstand'.
Als militair aanvoerder krijgt Asantewaa een leger van zo'n twintigduizend strijders op de been. Even zijn zelf de Britten verrast door de mate aan verzet, maar na het inbrengen van versterkingen wordt de opstand een klein jaar later de kop ingedrukt. De Britse overmacht blijkt gewoon te groot. Yaa Asantewaa en andere politieke en militaire Asanteleiders worden gevangengenomen en in ballingschap gestuurd. Ondertussen is echter een hele beweging in gang gekomen die openlijk - maar op vreedzame manieren - jarenlang zal blijven pleiten voor de terugkeer van de Asanteleiders én voor de onafhankelijkheid van hun rijk.
Yaa Asantewaa krijgt na haar verbanning nooit meer de kans terug te keren naar haar thuisland. Ze sterft in ballingschap op de Seychellen in 1921. Asantewaa's moed en strijdvaardigheid blijven voortleven in verhalen en liedjes die van generatie op generatie binnen de Asante worden doorgegeven.
In 2000 krijgt Asantewaa, ter gelegenheid van het eeuwfeest van de start van de War of the Golden Stool (1900), een eigen museum om haar belangrijke rol als politieke en militaire Asanteleider in de verf te zetten.
Het Yaa Asantewaa Museum is gelokaliseerd in het Atwima Mponua district, één van de twintig districten gelegen in de Asanteregio in hedendaags Ghana. Het museum is zo gebouwd dat het op een typisch koninklijke residentie uit het Asanterijk, ca. 1900, moet lijken. Helaas vernielt een brand in 2004 het grootste deel van het museum. De meeste relikwieën die op dat moment in het museum aanwezig zijn, worden door de brand verwoest. Slechts enkele kleipotten blijven over.
In oktober 2009 spreken lokale leiders hun wens uit om het museum te renoveren. Zeven jaar later, in 2016, stemt UNICEF ermee in 10 miljoen Amerikaanse dollar bij te dragen aan de wederopbouw.
Andere vormen van erkenning komen er onder meer in de gedaante van de Nana Yaa Asantewaa Awards (NYA-Awards) waarmee Afrikaanse vrouwen geëerd worden "who uphold the values and leadership of Asantewaa". In 1960 financiert het Ghana Educational Trust de bouw van de Yaa Asantewaa Girl's Secondary School in Kumasi, "to facilitate the education of young girls and to cultivate future female leaders to follow in the footsteps of Yaa Asantewaa".
In 1924, zo'n dertig jaar na zijn verbanning, krijgt koning Prempeh I van de Britten de toestemming om terug te keren naar het gebied van de Asante, maar dan wel zonder eender welke officiële functie of titel op te nemen. Het zal nog eens tien jaar duren vooral de titel van Asantehene in ere wordt hersteld.
Op 31 januari 1935 mag dan rechtmatig erfgenaam Otumfuo Nana Osei Tutu Agyeman zich officieel koning Prempeh II noemen. Dezelfde dag krijgt het rijk ook zijn zelfbestuur terug, maar het blijft een protectoraat van de Britten. Pas in 1957 vervalt alle Britse overheersing en stapt het Asanterijk mee in de staatsunie die de naam Ghana krijgt en zijn onafhankelijkheid van het Verenigd Koninkrijk uitroept.
Het huidige Ghana bestaat uit zestien administratieve regio's, waarvan de Asanteregio de derde grootste is. De regio valt geografisch samen met het gebied dat eerder het Asanterijk vormt en situeert zich in het midden van Zuid-Ghana. Ook nu nog staat het gebied vooral bekend voor zijn goud- en cacaoproductie. De grootste stad van de regio is Kumasi, de tweede grootste stad van Ghana, na hoofdstrad Accra.
Herwaardering van de geschiedenis van de verschillende regio's is sinds de onafhankelijkheid van Ghana in opmars, maar is niet evident, aangezien veel primaire bronnen ontbreken of vernietigd zijn tijdens de kolonisatie.
bron hoofdafbeelding: Yaa Asantewaa Museum - Yaa Asantewaa in batakarikese (een ceremoniële oorlogsjurk) - foto ongedateerd