hier komen promoties & acties

Jeanne Baret

de eerste vrouw die de wereld rondvaart

Jeanne Baret (1740-1807) is de eerste vrouw - waarvan geweten is - die de wereld rondvaart. Ze doet dit vermomd als mannelijke knecht van een natuurwetenschapper. Tijdens de reis verzamelt het duo rond de 6000 planten, waarvan zo'n 3000 tot dan toe onbekende soorten, wat Baret later ook naambekendheid oplevert bij botanisten.

Bron foto: WikiCommons

Kruidenvrouw

Jeanne Baret is afkomstig van het Franse platteland. Ze wordt geboren in La Commelle in Bourgondië. Het is 27 juli 1740. Ondanks haar lagere afkomst, leert ze lezen en schrijven en vergaart ze een uitgebreide kennis over planten en kruiden. Baret's kennis geven haar de titel 'kruidenvrouw' bij vrienden en familie, een naam die gebruikelijk is in die tijd voor iemand die via zelfstudie de inzichten en wetenschap van een plantkundige heeft vergaard. Wanneer Baret zich in 1762 aanmeldt als huishoudelijke hulp bij een gerenommeerd naturalist, lijkt niemand beter geschikt dan zij. 

Vermomd als man

In februari 1767 gaat Baret aan boord van L'Etoile, een schip in de verkenningsexpeditie van de Franse admiraal en ontdekkingsreiziger Louis Antoine de Bougainville. Missie: de wereld rond zeilen en de gebieden onderweg verkennen, vooral dan het op dat moment voor Europese mogendheden nog vrij ongekende Pacifische gebied. Aangezien vrouwen uitdrukkelijke de toegang tot schepen van de Franse marine wordt ontzegd in de 18e eeuw (op koninklijke verordening uit 1689), doet Baret dit vermomd als man, onder de naam 'Jean'. 

Baret reist mee als persoonlijke knecht van befaamd naturalist, botanicus - en ook functionerend als back up arts op het schip - Philibert Commerçon (of verengelst: Commerson). Commerçon en Baret kennen elkaar reeds van voordien. Ze leren elkaar kennen wanneer Baret als huishoudelijke hulp aan de slag gaat in het huis van Commerçon. 

Na het overlijden van Commerçon's vrouw zou er volgens diverse bronnen een persoonlijke relatie tussen de twee gegroeid zijn die zelfs tot een zwangerschap leidt. Een huwelijk is wegens het klassenverschil tussen de twee echter niet mogelijk voor de maatschappij waarin ze leven. Ook een kind samen is geen optie. Baret houdt het kind wel, maar staat de jongen, die de naam Jean-Pierre Baret krijgt, na geboorte af voor adoptie. Niet veel later overlijdt hij. 

Missie: flora in kaart brengen

Het expeditiedoel van Philibert Commerçon is om de flora die ze tijdens de reis rond de wereld tegenkomen in kaart te brengen. Hij wordt ervoor benoemd tot Koninklijk botanist en naturalist en mag bijgevolg zijn eigen knecht meenemen. Hij kiest voor de persoon die hem het best kent en het meest genegen is, zowel persoonlijk als professioneel. Baret gaat mee om assistentie te verlenen bij het verzamelen en onderzoeken van deze flora. Het is dan ook vooral bij het aanmeren van het schip dat Jeanne Baret in actie treedt. 

Tijdens de perioden op zee heeft Baret de luxe dat zij en Commerçon een hut toegewezen krijgen zodat ze in alle rust hun vondsten kunnen bewaren, analyseren, behandelen en uittekenen. Dit biedt Baret uiteraard de soort privacy die ze, was ze bijvoorbeeld vermomd als mannelijke matroos meegereisd niet gekend had. Toch reizen er gaandeweg vragen op over haar man-zijn. 

Het ontbreken van baardgroei tijdens zo'n langer periode op zee, altijd alleen op het achterdek naar de wc gaan of een stem 'die toch wel erg hoog is' doen twijfels opborrelen. Ook de intensieve manier waarop ze voor haar meester zorgt, doet de bemanning vragen stellen. Alsnog duurt het volgens de meeste bronnen meer dan een jaar voor de waarheid aan het licht komt. 

Ontdekt als vrouw

De berichtgeving over wanneer, waar en hoe Jeanne Baret exact als vrouw geïdentificeerd wordt variëren van bron tot bron. Sommige bronnen (zoals ook het dagboek van Admiraal Bougainville) melden het volgende verhaal: in april 1768 meert L'Etoile aan in Tahiti waar Baret door de lokale bewoners meteen als vrouw herkend wordt. Baret voelt zich daarop verplicht om alles op te biechten. 

Andere bronnen, waaronder ook biograaf Glynis Ridley zijn er meer van overtuigd dat de 'bekendmaking' op Nieuw-Ierland, een eiland voor de kust van Nieuw-Guinea (en nu onderdeel van Papoea-Nieuw-Guinea) gebeurt. Dit verhaal wordt ook bevestigd door Bougainville, in latere notities bij zijn dagboek. In deze - minder rooskleurige - versie van de feiten wordt Baret door bemanningsleden ontmaskerd tijdens het botaniseren aan land. Mogelijks wordt ze door hen ook verkracht. Indien dit het geval is, bestaat de mogelijkheid dat Bougainville bewust de Tahiti-versie in zijn dagboek heeft neergeschreven om de waarheid te verhullen.

In elke versie blijft volgend punt hetzelfde: Admiraal Bougainville laat Baret, ondanks de koninklijke verordening, opnieuw aan boord en prijst in z'n scheepsverslagen zelfs Baret's toewijding en moed. 

De intensiteit waarmee Jeanne Baret (dan nog door de bemanning bekend als 'Jean') natuurwetenschapper Commerçon bijstaat, zal haar ook bij een groot deel van de rest van de crew eer opleveren. Ze krijgt de bijnaam 'het werkpaard', voornamelijk omdat ze tijdens de perioden aan wal alle lasten voor Commerçon draagt. Denk aan plantenschriften, maar ook wapens en hun eten.

Ontdekking van onbekende plantensoorten

In december 1768 besluiten Commerçon en Baret op het eiland Mauritius, dat dan nog Île de France heet, te blijven wanneer L'Etoile verder trekt. De natuur is er prachtig en ze willen hun onderzoek er graag verderzetten. Mogelijks is het ook een vlucht voor de verzuurde sfeer aan boord na een eventueel incident op Nieuw-Ierland of een gedwongen achterblijven. Een andere mogelijkheid is dat ze er - gedwongen of niet - achterblijven om Bougainville bij zijn thuiskomst in Frankrijk van moeilijkheden te besparen. Opnieuw spreken diverse bronnen elkaar tegen. Feit is wel dat het duo Commerçon-Baret er aan wal blijven en dat ze hun onderzoek naar de flora van het eiland in de jaren daarna verderzetten. 

Bij zijn aankomst in Frankrijk op 16 maart 1769 zorgt Louis Antoine de Bougainville voor een primeur. Zijn schepen finaliseren de eerste geslaagde circumnavigatie onder Franse vlag. Ook dit kan een reden zijn die mee heeft gespeeld in het achterlaten van Commerçon en Baret op Île de France: zo'n huzarenstuk gebeurt het liefst met zo weinig mogelijk 'smet'.  

In 1773 overlijdt Philibert Commerçon op Île de France. Een jaar later trouwt Baret - die nu volledig terug als vrouw gekleed gaat - met de Franse soldaat Jean Duberna. Het is pas met hem dat ze - zeven jaar na L'Etoile en zijn bemanning - naar haar thuisland Frankrijk terugkeert, wat haar rondvaart rond de wereld volbrengt. Zonder dat ze het zelf beseft wordt ze op dat moment de eerst vrouw die een rondvaart rond de wereld weet te voltooien (waarvan geweten). Ook bij het grote publiek en historici komt dit besef pas later. 

De plantenverzameling die ze samen met Commerçon aanlegt tijdens de reis groeit uiteindelijk uit tot zo'n 6000 planten (de exacte cijfers variëren van bron tot bron), waarvan een stuk of 3000 op dat moment nog onbekende soorten. De planten zijn tot op vandaag als nationale schatten ondergebracht in het Frans nationaal Herbarium.

Erkenning

Eén van de planten die Baret ontdekt, zal door Commerçon naar haar vernoemd worden: de Baretia bonnafida (een verwijzing naar haar echte naam alsook de 'mannennaam' die ze aanneemt tijdens de expeditie). Tegenwoordig staat de plant bekend als Turraea heterophylla, aangezien achteraf bij nader onderzoek blijkt dat wat Commerçon zag als een nieuw soort toch al reeds eerder ontdekt - en van een naam voorzien - is. 

Baret zelf ligt er naar het schijnt niet wakker van tijdens of na de expeditie: 

Uiteindelijk krijgt Baret - twee eeuwen na haar dood - toch de eer van een vernoeming. Amerikaans bioloog Eric Tepe vernoemt in 2012 een plant die voorkomt in Peru en Ecuador naar Baret: Solanium baretia, verre familie van de tomaat en de aardappel.

Ondanks dat Jeanne Baret eigenlijk - door koninklijke besluit - niet wordt geacht aanwezig te zijn op een schip tijdens een 18e eeuwse koninklijke expeditie, krijgt ze in 1785 van de Franse koning toch een pensioen toegekend als beloning voor haar 'inzet en toewijding bij het natuurwetenschappelijke onderzoekswerk dat ze verricht'. 

Na haar terugkeer in Frankrijk leidt Jeanne Baret een eerder teruggehouden leven. Ze overlijdt uiteindelijk in 1807 op 67-jarige leeftijd. 

Bekend onder verschillende namen

Jeanne Baret's naam wordt in verschillende bronnen op diverse manieren geschreven. In Franse geschiedschrijving wordt haar achternaam meestal met dubbele r vermeld: Barret. In Engelse publicaties primeert dan weer Baret. Verder wordt ook wel eens Baré gebruikt en gaat men er in latere Franstalige publicaties vanuit dat ze als Barer geboren zou zijn. 

Ook over de mannennaam die ze aanneemt om het schip te betreden is onduidelijkheid. Soms wordt Jean (de) Bonnefoi (ook wel geschreven als Bonnefoy) vermeld, in andere bronnen is dan weer sprake van Jean Baret of Baré. 

We opteren in dit portret voor de variant 'Baret' om aansluiting te maken met de catalogus van de RoSa-bibliotheek, en vermelden haar 'mannennaam' enkel bij voornaam.

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

Meer lezen over dit onderwerp

  • Monsieur Baret: First Woman Around the World, 1766-68 / John Dunmore, 2002