Wereldboekendag: achter de schermen bij onze feministische bibliotheek

Gepubliceerd op 23/04/2025

1978: “Informatie betekent macht”

Onze bibliotheek telt vandaag ruim 18.000 non-fictie boeken over gender en feminisme en tienduizenden tijdschriftartikels en digitale documenten. Omdat we geloven dat kennis vrij beschikbaar moet zijn, kan iedereen die op zoek is naar informatie en inspiratie terecht in onze meertalige collectie — bijna kosteloos, met een symbolisch jaarlijks lidmaatschap van slechts één euro.

In 1976 droomde onze oprichtster Renée Van Mechelen nog van een documentatiecentrum dat alle informatie over gender en feminisme samenbracht onder één dak. Slechts twee jaar later zorgde ze ervoor dat die wens in vervulling ging. Onder invloed van de tweede feministische golf, de opkomst van talrijke nieuwe feministische organisaties en de introductie van Vrouwenstudies aan universiteiten, groeide de nood aan toegankelijke informatie buiten de muren van de academische wereld.

In haar essay Noodzaak en vanzelfsprekendheid, geschreven naar aanleiding van het tienjarige bestaan van RoSa, blikt Van Mechelen terug op de prille beginjaren van het documentatiecentrum. Ze stelt daarin dat de feministische strijd niet alleen op straat gevoerd wordt: ook kennis is een krachtig actiemiddel. “Informatie betekent macht,” schreef ze. Met de officiële opening van het documentatiecentrum in 1978 wilde ze de vrouwenbeweging wapenen met kennis, en de samenleving handvatten aanreiken om genderbewustzijn in Vlaanderen te bevorderen. Kennis is dus al sinds de beginjaren van RoSa een middel tot emancipatie.

Toch is het verzamelen, ordenen en aanbieden van kennis in een bibliotheek nooit neutraal. De manier waarop informatie wordt geselecteerd en geclassificeerd, weerspiegelt ideologieën en machtsverhoudingen. Bibliotheken tonen — bewust of onbewust — wiens verhalen worden verteld en bewaard, en hoe bezoekers die verhalen kunnen vinden en interpreteren. Welke stemmen krijgen een plaats, en welke worden gemarginaliseerd of onzichtbaar gemaakt?

2025: een nieuw feministisch classificatiesysteem 

De RoSa-bibliotheek richtte zich in de beginjaren sterk op de centrale strijdpunten van haar ontstaansperiode: gelijk loon voor gelijk werk, het recht op anticonceptie en abortus, en het verzet tegen huiselijk en seksueel geweld.

In de daaropvolgende decennia bleef RoSa echter niet ongevoelig voor de kritieken van nieuwe generaties feministen. Die wezen namelijk op het overwegend witte, liberale en Westerse perspectief van het dominante feminisme uit die tijd. De bibliotheek omarmde nieuwe denkkaders en integreerde inzichten uit het zwart feminisme, intersectioneel feminisme en queer theorie. Man-vrouw hokjes werden langzaam losgelaten, LGBTQI+-thema’s kregen een volwaardige plaats in de collectie, en er kwam steeds meer aandacht voor andere vormen van uitsluiting en discriminatie zoals handicap, seksuele oriëntatie, genderidenteit, en religie. 

De bestaande indeling van onze bibliotheek weerspiegelde niet langer deze diversiteit binnen het feminisme. Vanuit de overtuiging dat inclusie en representatie van gemarginaliseerde stemmen pas betekenisvol zijn wanneer ook de onderliggende structuren worden herdacht, werd een grondige herziening van de classificatie van boeken noodzakelijk.

Dewey Decimal Classification, een systeem van blibliotheekindeling dat wereldwijd gebruikt wordt, bood echter geen werkbare modellen die aansloten bij onze collectie, visie en waarden. Dit systeem draagt niet alleen de sporen van een verleden waarin LGBTQI+-boeken ondergebracht werden bij ‘psychische stoornissen’, ‘neurologische aandoeningen’ of ‘sociale problemen’, maar het depolitiseert ook feministische werken door ze simpelweg te categoriseren onder 305.42 — ‘de rol en sociale status van vrouwen’.

Om tegemoet te komen aan de tekortkomingen van bestaande classificatiesystemen ontwikkelden we een eigen feministisch systeem op maat van RoSa, haar collectie en haar gebruikers. We kozen voor een thematische en hiërarchische structuur van 17 hoofdcategorieën en 173 subcategorieën waarin we alle maatschappelijke domeinen kunnen onderbrengen. Een nieuwe indeling introduceren, betekent ook dat alle 14.000 boeken in onze leeszaal een nieuwe plaats in de rekken moeten krijgen, inclusief een aangepast plaatsingsnummer in de online catalogus, en een bijhorende sticker op de rug. De 4000 oudere en meer kwetsbare boeken worden bewaard in ons archief en behouden hun oude plaatsingsnummer. 

Dankzij de thematische structuur vermijden we dat we onze boeken, hun auteurs en hun inhoud reduceren tot één aspect, of bestempelen als ‘anders’ of ‘afwijkend van de norm’. In plaats van boeken over bijvoorbeeld Zwarte feministische denkers, queer auteurs, transgender atleten of mannelijke vluchtelingen onder te brengen op basis van hun etnische, seksuele of genderidentiteit, worden ze gecategoriseerd volgens hun thematische focus: respectievelijk onder feminisme, literatuur, sport en migratie.

Om dominante normen bewust te doorbreken, telt onze structuur naast ‘homoseksualiteit’ ook een categorie ‘heteroseksualiteit’, naast ‘ouderschap’ ook ‘queer ouderschap’, en binnen ‘gezinsleven en familierelaties’ een subcategorie over ‘kinderloosheid en kindervrijheid’. Nieuwere thema’s zoals ‘handicap’, ‘neurodiversiteit’ en ‘intersekse’ bieden ruimte aan bloeiende onderzoeksvelden waarin gegenderde ervaringen centraal staan. Hoewel het kritisch bevragen van classificatiesystemen een voortdurend proces is, geloven we dat onze nieuwe indeling de bibliotheek beter wapent voor de toekomst — en zo kennis krachtiger in dienst stelt van emancipatie.

Bibliotheken onder politieke druk

De herindeling van onze collectie maakt onderdrukte stemmen beter vindbaar en wapent bezoekers met kritische informatie. Wereldwijd is er een evolutie gaande waarin gendergelijkheid en mensenrechten onder steeds hogere politieke druk staan. Bibliotheken komen daarbij niet toevallig vaak in het vizier van politici met extreme overtuigingen, zowel internationaal als bij ons. 

In Ninove kwam het eerder dit jaar tot protestacties nadat schepen voor cultuur Werner Somers (Forza Ninove) in Gazet van Antwerpen liet optekenen dat hij zou toezien op de “ideologische verscheidenheid” van de collectie van de stadsbibliotheek. “Als blijkt dat daar vooral boeken van EPO tussen zitten of boeken die pedofilie of geweld verheerlijken, dan zal ik ingrijpen”. Somers betreurde later dat zijn woorden werden verdraaid door de krant, maar de boodschap bereikte ongetwijfeld de bibliothecarissen die door de schepen een “linkse vooringenomenheid” verweten worden. 

Ook in buurlanden zijn bibliotheken steeds vaker het mikpunt van extreemrechtse militanten. In het Verenigd Koninkrijk worden bibliotheken steeds vaker onder druk gezet om LGBTQI+-boeken uit de rekken te halen. Één leidinggevende zijn er “enkele zeer verontrustende voorbeelden van bibliotheekprofessionals die hun baan verliezen en online worden getrolled”. In een bibliotheek in het Nederlandse Leiden moest in 2023 een voorleesmoment door dragqueens plaatsvinden onder politiebescherming nadat lokale politici opriepen tot verzet tegen het  “vergiftigen met seksuele afwijkingen van kleuterbreintjes”. In het Franse Toulouse besliste de burgemeester om een gelijkaardig evenement te beperken tot 18-plussers, nadat extreemrechtse activisten een petitie lanceerden tegen wat zij bestempelden als “hyperseksuele politieke LGBT+-propaganda”.

Extreemrechtse politici in Europa lijken inspiratie te halen uit het draaiboek van hun rechts-conservatieve tegenhangers in de Verenigde Staten. Daar bevinden bibliotheken zich al langer op de frontlinie van de zogenaamde war on woke. 

Volgens recente rapporten van PEN America en de American Library Association (ALA), de nationale koepelorganisatie voor bibliotheken, waren er in 2024 meer dan tienduizend actieve book bans in school- en openbare bibliotheken. De overgrote meerderheid van de 2.452 geviseerde titels was geschreven door auteurs uit gemarginaliseerde groepen — personen van kleur, LGBTQ-auteurs of vrouwen — en behandelde thema’s zoals racisme, sociale ongelijkheid of gender. Elk jaar publiceert de ALA, naar aanleiding van National Library Week, een lijst met de tien boeken die het vaakst het doelwit waren van censuur. In 2024 bestond de top drie uit Gender Queer: A Memoir van Maia Kobabe, All Boys Aren’t Blue van George M. Johnson, en The Bluest Eye, een literaire klassieker uit de jaren 1970 van Nobelprijswinnares Toni Morrison.

Deze book bans zijn zelden het gevolg van individuele klachten van bezorgde ouders. In de meeste gevallen gaat het om een gecoördineerde campagne van verkozen politici, bestuursleden en conservatieve groeperingen zoals Moms for Liberty. Vanuit persoonlijke, politieke, morele of religieuze overtuigingen proberen zij te verhinderen dat jongeren toegang krijgen tot bepaalde boeken. Deze goed georganiseerde en financieel gesteunde actoren beperken zich niet tot juridische procedures of politieke lobbying: bibliothecarissen worden geregeld het mikpunt van online lastercampagnes, en ontvangen zelfs doodsbedreigingen waarin ze publiekelijk beschuldigd worden van pedofilie of het "groomen" van kinderen.

De strijd tegen gemarginaliseerde stemmen wordt niet enkel in bibliotheken zelf gevoerd,  maar ook juridisch en budgetair. De American Library Association (ALA) rapporteerde dat in 2024 alleen al minstens 125 wetsvoorstellen werden ingediend in verschillende deelstaatparlementen. Die voorstellen beogen vormen van censuur in school- en openbare bibliotheken onder het mom van minderjarigen te beschermen tegen “obscene” of “seksueel expliciete” boeken. In meerdere staten zouden zulke wetsvoorstellen het zelfs mogelijk maken om individuele bibliothecarissen strafrechtelijk te vervolgen wanneer zij toegang verlenen tot deze zogenaamd “schadelijke” boeken — inclusief boetes en gevangenisstraffen

In de Verenigde Staten nu ook de structurele financiering van bibliotheken op de helling.  De Trump-administratie kondigde aan het Institute of Museum and Library Services – het federale agentschap dat subsidies verdeelt onder bibliotheken en musea – te willen opdoeken. Bibliotheken die zich daartegen verzetten, riskeren het verlies van miljoenen aan overheidssteun. Anderen proberen in de gunst van de overheid te blijven door hun collecties te ontdoen van werken rond raciale en genderthema’s.

Wie controle heeft over informatie, bepaalt mee wie gehoord wordt. Net daarom is de vernieuwing van onze bibliotheek veel meer dan een logistieke operatie. Zeker in tijden waarin bibliotheken onder vuur liggen, is het ook een noodzakelijke ingreep om op een laagdrempelige en toegankelijke manier kennis aan te reiken die helpt het genderbewustzijn te bevorderen en de genderongelijkheid weg te werken. 

Wil je graag meer weten over onze bibliotheek?

Sinds 2024 biedt RoSa vzw een vorming aan over genderbewuste bibliotheekpraktijken gericht op bibliotheekmedewerkers die aan de slag willen met diversiteit en inclusie. Ontdek je graag de bibliotheek in groep, met je klas, opleiding, of organisatie? Dan ontvangen we je met plezier voor een bibliotheekbezoek en/of een educatieve zoekopdracht. Voor meer informatie, stuur een mailtje naar bibliotheek@rosavzw.be.

In de pers:

• Librarians in UK increasingly asked to remove books, as influence of US pressure groups spreads  (The Guardian, 14/04/2025) 
• Mississippi orders deletion of race and gender databases in state libraries (The Guardian, 11/04/2025)
• Conservatieven bannen boeken en draaien de geldkraan dicht: het is oorlog in de Amerikaanse bibliotheken (De Standaard+, 09/04/2025)
• Rightwing groups across US push new bans to limit ‘obscene’ books in libraries (The Guardian, 01/04/2025)
• Trump’s attack on libraries was predictable. Its consequences could be devastating (The Guardian, 21/03/2025)
• In Ranst hebben ze een hondenplan, maar in Ninove zijn de boeken nog altijd “te links”: de balans van 100 dagen Vlaams Belang-bestuur (Gazet van Antwerpen, 12/03/2025)
• Being a librarian was already hard. Then came the Trump administration (The Guardian, 07/04/2024)
• With Rising Book Bans, Librarians Have Come Under Attack (New York Times, 06/07/2022)

Meer weten?

• Perspectief 27/02/2025: Gendergelijkheid en mensenrechten onder politieke druk

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Trans and Gender Diverse Voices in Libraries / Kalani Keahi Adolpho, Stephen G. Krueger & Krista McCracken [Eds.], 2023
• Cruising the Library: Perversities in the Organization of Knowledge / Melissa Adler, 2017
• Feminists Among Us: Resistance and Advocacy in Library Leadership / Shirley Lew &Baharek Yousefi [Eds.], 2017
• Teaching Gender with Libraries and Archives: The Power of Information / Sara de Jong & Sanne Koevoets, 2013
• RoSa tien jaar, 1978-1988 / Renée Van Mechelen, 1988

#RoSaschrijft #Pers:pectief #Nieuwsbrief #Bibliotheek #Feminisme #Gender #RoSa #2025