Benedetta (2021) - Paul Verhoeven

Regisseur Paul Verhoeven zorgt voor verdeeldheid onder feministen. De meeste van zijn prenten staan bol van vrouwelijk naakt, seks, suspense en zorgen voor controverse. "Paul Verhoeven, koning van de stijve tepel," zoals iemand het op Twitter omschreef. Los van de vraag of zijn films smakeloos dan wel filmische hoogstandjes zijn, vindt de ene zijn werk seksistisch en misogyn terwijl anderen films als Showgirls (1995) en Elle (2016) dan weer bejubelen als "feministische statements" of "sex-positief". We belichten kort deze twee films en leiden zijn allerlaatste worp in: Benedetta (2021), nu al bekend als "het lesbische nonnendrama". Daarin wordt het levensverhaal verteld van Benedetta Carlini, een Italiaanse non die wonderen meemaakt en een lesbische verhouding heeft in het door de pest geteisterde Italië van de zeventiende eeuw.

Bron foto: © Guy Ferrandis / SBS Productions

Showgirls (1995)

Deze toenmalige flop over enkele strippers uit Las Vegas wordt door critica Janet Maslin uitgeroepen tot camp classic en krijgt pas sinds enkele jaren meer erkenning. In de jaren negentig, na het kassucces van Basic Instinct (1992), krijgen Paul Verhoeven en zijn scenarist carte blanche voor hun volgende project. Showgirls wordt een melodrama over bedrog tussen danseressen die een wereldwijde NC-17, oftewel "kinderen niet toegelaten"- beoordeling krijgt wat  de controverse (en gratis reclame) meteen aanwakkert. Verhoeven (op het internet wordt de quote ook aan Shelley Winters en Jack Nicholson toegeschreven) liet ooit optekenen: "Kiss a woman's nipple, and it's an NC-17. Cut off a woman's nipple, and it's an R". Daarmee hekelt hij de hypocrisie van het Amerikaanse filmbeoordelingssysteem: jongeren onder zeventien jaar mogen - weliswaar onder begeleiding van een ouder of voogd - gruwelijke, gewelddadige scènes zien, maar iets natuurlijks als een vrouwelijke tepel is enkel voor volwassen ogen bestemd. Verhoeven is niet uit op schandaal, zo stelt de geruchtmakende regisseur:

Aanvankelijk weet men niet hoe deze film vol overvloedig naakt, grove dialogen, geagiteerde seksscènes en goedkope kostuums en decors te beoordelen. De over-the-top vertolking van de ambitieuze stripper Nomi - Elizabeth Berkley in de hoofdrol - wordt neergesabeld, en door de talloze naaktscènes wordt ze als acteur achteraf door velen niet meer echt serieus genomen. De film krijgt grote navolging in het dragmilieu, tot vandaag worden er drag queen-hosted vertoningen rond Showgirls georganiseerd. De laatste jaren wordt de film meer gewaardeerd door critici. In You Don't Nomi (2019), de documentaire over de gecontesteerde film van Verhoeven, krijgen zowel Berkley als de film alsnog de appreciatie die velen vinden dat ze verdienen. Regisseur en journalist Catherine Bray zegt Showgirls nu meer serieus te nemen: "Hoe vaker je de film bekijkt, hoe meer je je realiseert met welke intentie het gemaakt is. Het klinkt gek, maar het is een film die het veelvuldig bekijken waard is."

Wat de film alleszins goed weergeeft zijn de scheve machtsverhoudingen in dominante man-vrouw relaties. De systematische uitbuiting en het misbruik van vrouwen worden er rechtuit getoond: het vrouwenlichaam wordt geknepen, genomen, gegrepen, betast en geslagen, becommentarieerd, vernederd of mishandeld. Mannelijke hoofdpersonages zijn toonbeelden van misogynie en minachting voor vrouwen. Showgirls wordt door sommigen, waaronder criticus Noël Burch, geïnterpreteerd als een aanklacht tegen het kapitalistische systeem, een verhaal van verboden plezier en sociaal onrecht: "Het neemt massacultuur serieus, als locus van fascinatie en strijd. En het neemt het zo verachte genre van melodrama ook serieus, als een uitmuntend vehikel voor sociale kritiek".

Elle (2016)

In 2016 maakt Verhoeven - na onder andere de oorlogsfilms Starship Troopers (1997) en Zwartboek (2006) - Elle, met in de hoofdrol Isabelle Huppert. Diens laatste vertolking wordt alom geprezen als één van haar beste ooit, en het palmares van deze legende uit de Franse cinema is al niet mis. Trigger warning: Elle gaat over seksueel geweld. Huppert speelt een CEO die na een brute verkrachting worstelt met het idee van slachtofferschap. Huppert zegt over de film: "[Het is een] uitnodiging om de complexiteit van het vrouw zijn te begrijpen. Het geeft blijk van een zekere emancipatie, en als gevolg daarvan ook bepaalde gedragingen van mannen onder ogen moet zien - ik heb het niet over de verkrachter, maar over iedereen om haar heen. Ze woont alleen. Ze is sterk, zoals een man in een klassiek patroon zou zijn - een man zou normaal gesproken niet bang zijn om alleen in een groot huis te wonen. Zij is geen man; ze is een vrouw."

Benedetta (2021)

En nu is er dus Benedetta. De film komt in België pas uit op 8 september 2021, maar ging al in verlate première op het filmfestival van Cannes. Het behandelt de curieuze zaak van de zeventiende eeuwse zuster Benedetta Carlini, een Italiaanse non uit de regio van Firenze. Rond haar twintig jaar krijgt zij erotisch getinte, religieuze visioenen die gepaard gaan met heftige fysieke pijn: ze ontwikkelt stigmata, oftewel nabootsingen van de wonden van Jezus. Een jonge non, Bartolomea Crivelli, die haar moet bijstaan tijdens deze beproevingen, wordt haar seksuele partner. Verhoeven baseert zich voor dit waargebeurde verhaal op het boek van Judith C. Brown, Immodest Acts: The Life of a Lesbian Nun in Renaissance Italy (1986). Dit boek is in de RoSa-bibliotheek te vinden, en werd recent ook in het Nederlands uitgegeven bij Uitgeverij Prometheus onder de titel Benedetta (2021). 

Bron foto: © Guy Ferrandis / SBS Productions

De auteur, Judith C. Brown, baseert zich op oude officiële, kerkelijke documenten die ze meer dan vijfendertig jaar geleden ontdekte: "Papieren met betrekking tot een proces tegen zuster Benedetta Carlini van Vellano, abdis van de Theatijnse nonnen van Pescia, die zich voordeed als een mystica, maar werd ontdekt als een vrouw van onbesproken gedrag." Hierin worden de zogezegde onregelmatige seksuele praktijken slechts vaag vermeld, zonder veel details. Het woord lesbienne bestaat in de zeventiende eeuw immers nog niet, dus de bewoordingen ontbreken om de seksuele activiteit tussen de twee vrouwen te beschrijven. Er wordt gesuggereerd dat zij en haar gezelschapsdame tijdens haar bezetenheid zich bezighouden met "wrijving". Eén van de personae die Benedetta aanneemt tijdens haar extases is “Splenditello”, een mannelijke engel. Wanneer dat in de film gebeurt, spreekt Virginie Efira, de Belgische actrice die Benedetta speelt, met een diepere, schijnbaar mannelijke stem.

De kerkelijke autoriteiten lijken niet erg geïnteresseerd in de seksuele escapades, zo blijkt uit het antieke dossier. Benedetta wordt wat betreft de visioenen en stigmata door het Vaticaan schuldig bevonden aan bedrog en veroordeelt tot levenslange opsluiting in een Florentijns klooster. Het document is waarschijnlijk één van de vroegste documentaties van een lesbische relatie in de westerse geschiedenis, maar biedt ook inzicht in de kloostergemeenschap van die tijd.

Een andere onderzoeker, Brian Levack, plaatst deze gebeurtenissen in een heel andere licht. Hij stelt dat door de opkomst van het nominalisme in de zeventiende eeuw (dat meer ruimte gaf aan obscure zaken als bovennatuurlijke activiteit en demonische entiteiten), vrouwelijke subjecten van exorcistische rituelen zo meer sociaal en seksueel zeggenschap krijgen in vergelijking met de toen heersende genderrol van vrouwelijke passiviteit. Levack klasseert de extasen van vrouwen als Benedetta onder “dramaturgie en religieus theater”, en ziet haar en andere gevallen als actieve deelnemers van sociale rituelen uit de toenmalige, religieuze barokcultuur.

Verhoevens versie van Benedetta’s verhaal is er een van ambiguïteit: de non is tegelijk slachtoffer van zowel de Kerk als van haar vleselijke impulsen, zowel een quasi-demonische manipulator als een heilige.

Geloof en narcisme liggen in deze historie dicht bij elkaar: weet Benedetta zelf wel dat ze liegt? Of dicht ze haar waanbeelden toe aan de wil van God? Krijgt ze werkelijk de goddelijke opdracht om leiding te geven, om zeggenschap te hebben over haar seksuele leven of doet ze onder het mom van bezetenheid exact wat haar tijd, haar geloof en cultuur vrouwen verbiedt? 

Ondanks het interessante historische onderwerp, de prikkelende inhoud en het occasionele geweld blijft de prent op de vlakte, maar dat is ook één van de handelsmerken van de regisseur. De film voelt als een schoolvoorbeeld van een Verhoeven-film, een prototype, en vormt een lus met de andere seksueel uitdagende films uit Verhoevens carrière, dat in onze streken begon met Wat zien ik!? (1971), Turks fruit (1973) en Keetje Tippel (1975). (Marc Reynebeau refereert hieraan in zijn boeiende artikel over nonnenfilms - Nonactieve kunst - en ook aan de oproep van Maria Rosseels in De Standaard om 'moderne nonnen', wat in de jaren zestig leidt tot een kerkelijke boycot en vervolgens haar ontslag bij de krant.) Benedetta sluit aan bij een hele rij nonnenfilms en is een eenentwintigste-eeuwse versie van een nunsploitation prent, een genre dat vooral in de jaren zeventig populair was, toen er een opbod was aan erotische en katholiek-kritische nonnenfilms. 

Verhoeven zou Verhoeven niet zijn als hij niet een beetje overdrijft. Eén van de meest opzienbarende (na de gruwelijke martelscène van novice Bartolomea) maar fictieve verhaallijnen is die waar Bartolomea uit het houten Mariabeeldje dat Benedetta als sinds kinds af heeft, een dildo kerft. De dildo wordt natuurlijk ook gebruikt. Verhoeven ziet deze scène als een lichtvoetig, vrolijk element.  "Ik had het gevoel dat er iets moest gebeuren", aldus Verhoeven, die ook graag - Jeanne d’Arc gewijs - Benedetta op de brandstapel zag belanden. Het valt op dat in het hedendaagse, mainstream filmlandschap, waar naaktscènes minder en minder voorkomen - deels omdat vrouwelijke acteurs weigeren, maar ook omdat gratuit naakt niet meer bon ton is in post-MeToo-tijden - Verhoeven zich daar niets van aantrekt. 

Als kijker word je geacht de satire in het oeuvre van Verhoeven te snappen. Door middel van zogenaamde "popcorngenres", B-film, gore en bloot levert hij kritiek op het sociaal-politieke landschap van zijn tweede thuisland, de Verenigde Staten. In een artikel op BBC wordt geopperd dat het feit dat Showgirls niet onmiddellijk als satire werd opgevat, wijst op een impliciet en mogelijk patriarchaal vooroordeel in filmkritiek, over welke tendensen van filmmaken intellectueel respect krijgen. Zolang het in zijn werk bij geweld bleef, wordt Verhoeven als een sociaal commentator gezien, maar zodra hij een expliciete seksuele prent maakt, wordt hij een pervert. Toch blijft het voor velen nog moeilijk uit te maken of bovenstaande films getuigen van misogynie en vrouwenonderdrukking, of inherent vrouwonvriendelijk zijn. 

In de pers:

• ‘Benedetta’: Provocatie, humor en wansmaak. Vintage Paul Verhoeven (De Wereld Morgen 07/09/2021)
• Nonactieve kunst (De Standaard+, 03/07/2021)
• Perskit Benedetta (Filmfestival van Cannes, 2021)
• Paul Verhoeven over zijn nieuwe film Benedetta: ‘Ik ben niet uit op een schandaal’ (Het Parool, 12/07/2021)
• How Showgirls exposed the rot of our misogynistic culture (BBC, 15/07/2020)
• 'Nunsploitation' blijkt een genre te zijn. Met dank aan Paul Verhoeven (Knack, 02/01/2019)
• Isabelle Huppert: a force of nature on feminism, cats & Elle (Dazed, 08/03/2017)

Meer weten?

• Uitgelezen Zomer 2021: Mystiek
• RoSa rolmodel: Juliana van Norwich

Nog nonnenfilms:

• Black Narcissus (1947) van Michael Powell and Emeric Pressburger
• Viridiana (1961) van Luis Buñuel
• Matka Joanna od Aniolów [Mother Joan of The Angels] (1961) van Jerzy Kawalerowicz
• La religieuse (1966) van Jacques Rivette
• Sister Act (1992) van Emile Ardolino
• Vision - Aus dem Leben der Hildegard von Bingen (Margarethe von Trotta, 2009)

Aanraders uit de Rosa bibliotheek:

• Immodest Acts: The Life of a Lesbian Nun in Renaissance Italy / Judith C. Brown, 1986 - RoSa-ex.nr.: T/200
• Love Between Women: Early Christian Responses to Female Homoeroticism / Bernadette J. Brooten, 1996 - RoSa-ex.nr.: FII h/138
• The Flesh of the Voice: Embodiment and the Homo Erotics of Devotion in the Music of Hildegard von Bingen (1098-1179) / Bruce Wood Holsinger, 1993 in SIGNS, Vol. 19, 1993, nr. 01, p. 92-125
• Found Wanting: Women, Christianity and Sexuality / Alison Webster, 1995 - RoSa-ex.nr.: FII h/123

#Films #Vrouwelijk #Naakt #Gender #Normen #Nonnen #Religie #Uitgelezen #Zomer2021 #RoSakijkt