04.11 | Seksuele voorlichting

Gepubliceerd op 04/11/2019

Volgens de Poolse conservatieve regerende partij Recht & Rechtvaardigheid (PiS) is de nieuwe wet in kwestie een noodzakelijke maatregel om kinderen te beschermen tegen hun eigen seksualisering.

Leden van de oppositie en hulporganisaties spreken van een schande. Volgens hen heeft de wet als doel leerkrachten die seksuele voorlichting geven te criminaliseren. Bovendien zou de wet zich richten tegen abortus en anticonceptie. Onzin, zegt PiS-parlementariër Marcin Ociepa. Op de Poolse radio zei hij dat er sprake is van een “overdreven interpretatie van de wet” en dat deze wet "alleen stelt dat het niet is toegestaan om een persoon jonger dan vijftien jaar aan te moedigen om seks te hebben."

Seksuele voorlichting achterwege laten

Sinds 2009 is seksuele voorlichting verplicht op de Poolse scholen maar critici stellen dat veel scholen helemaal geen voorlichting geven. Wel krijgen leerlingen les over 'hoe ze zich moeten voorbereiden op het gezinsleven'. Toch worden in enkele steden waar liberale partijen regeren, seksuele voorlichting gegeven, vaak tegen de wil van de PiS en de Rooms-katholieke Kerk.

Druk om seksuele voorlichting op scholen achterwege te laten, leidt tot veel ongewenste zwangerschappen, zeggen onderwijsorganisaties in het land. Veel Poolse jongeren gaan hun eerste seksuele contacten aan zonder dat ze iets weten over anticonceptie en de gezondheidsrisico’s van onveilige seks. Conservatieve geestelijken zetten scholen onder druk om hun voorlichting aan te passen aan de katholieke moraal.

Uit cijfers van Eurostat zien we dat Polen na Roemenië het hoogste aantal tienerzwangerschappen telt van de Europese Unie. Naar schatting worden nog veel meer tieners zwanger, maar vanwege de strikte abortuswetgeving in het land ondergaan zij illegale abortussen of abortussen in het buitenland. Vrouwenorganisaties schatten dat er jaarlijks meer dan 100.000 illegale abortussen worden uitgevoerd in Polen. Het hoge aantal tienerzwangerschappen wordt volgens hen veroorzaakt door een gebrek aan voorlichting op scholen.

De rol van conservatieve regeringen

Ook elders in de wereld is een kruistocht tegen seksuele opvoeding aan de gang, aangevoerd door conservatieve regeringen. Zij zijn van mening dat voorlichting leidt tot het aanmoedigen van seksuele activiteiten, terwijl uit onderzoek blijkt dat er sprake is van het omgekeerde.

In Brazilië, waar de extreemrechtse president Bolsonaro op 1 januari aantrad heeft de kruistocht al religieuze vertegenwoordigers in de regering gebracht. Zo werd de evangelische pastoor Damara Alves minister van Gezin, Vrouwen en Mensenrechten en de theoloog Ricardo Vélez minister van Onderwijs. Met de steun van het Nationaal Congres is Bolsonaro erin geslaagd seksuele voorlichting te schrappen uit educatieve programma's. Die maatregel heeft negatieve gevolgen voor de seksuele en reproductieve gezondheid van jonge Brazilianen. Ze zullen vaker worden blootgesteld aan seksueel overdraagbare aandoeningen en tienerzwangerschap. Vooral jongeren in achterstandswijken worden er het slachtoffer van. Nu al toont onderzoek aan dat het gebruik van condooms onder jongeren sinds 2010 is afgenomen, terwijl hiv/aids-besmetting en zwangerschap juist zijn toegenomen.

Dit is ook het geval in Oeganda, waar vorig jaar de eerste richtlijnen voor seksuele voorlichting werden uitgetekend met nadruk op onthouding voor het huwelijk, traditionele genderopvattingen en de abnormaliteit van masturbatie en huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht. De gevolgen zijn problematisch. De richtlijnen beperken individuele keuzes van scholieren en voorkomen dat ze toegang krijgen tot en gebruik maken van anticonceptie.

In de Canadese provincie Ontario namen scholieren uit 73 middelbare scholen het heft in eigen handen. Ze verlieten hun klassen uit protest nadat de rechts-conservatieve provincieregering besliste seksuele vorming op te schorten.

In de Verenigde Staten is de toestand niet veel bemoedigender. Vrijen is gevaarlijk en slecht, leren veel Amerikaanse tieners op school. In 27 van de 50 Amerikaanse staten krijgen pubers mee dat ze moeten 'afzien van niet-huwelijkse seksuele activiteit’. Anticonceptie zou onder jongeren riskant seksueel gedrag in de hand werken. Om deze visie kracht bij te zetten besliste het ministerie van Gezondheid om de subsidies te schrappen van organisaties die informeren en sensibiliseren over seksualiteit en abortusklinieken. 

Seksuele voorlichting moderniseren

Gezondheidsexperten, seksuologen, kennis- en expertisecentra voor seksuele gezondheid, mensenrechtenorganisaties ... trekken aan de alarmbel. Zij pleiten net voor een modernisering en niet voor een inperking of afschaffing van seksuele voorlichting.

In de recentste versie van de Gids voor Seksuele Voorlichting (2018) legt UNESCO, de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, de nadruk op verstaanbare seksuele opvoeding die aanzet tot veilige seks en een beleving daarvan met respect voor mensenrechten en gelijkheid tussen vrouw en man. De gids is bedoeld om beleidsmakers te ondersteunen bij de ontwikkeling van hun nationale programma’s over seksuele voorlichting voor kinderen en jongeren van 5 tot 18 jaar.

In Japan vraagt het spanningsveld tussen traditie en moderniteit een individuele aanpak van de problematiek. Gezondheidsexpert Masako Kihara, die bekend staat als pionier op het gebied van seksuele voorlichting, wijst erop dat in het Japanse onderwijssysteem pas op de middelbare school aan voorlichting wordt gedaan. Volgens haar is 70% van de basisschoolleerlingen echter al bewust bezig met het onderwerp. Scholen zouden daar op moeten inspelen, maar tegelijkertijd moet er ook rekening gehouden worden met de traditionele waarden waarmee sommige kinderen worden opgevoed. Niet alle kinderen zijn op die leeftijd al toe aan expliciete informatie. Kihara pleit er daarom voor om op geregelde tijdstippen vragenlijsten te laten circuleren op basisscholen om duidelijkheid te krijgen over de seksuele beleving van kinderen. Op grond daarvan zou dan een nieuw curriculum ontwikkeld moeten worden. Het onderwijs kan dan op individuele leerlingen worden afgestemd, aldus Kihara. 

De Nigeriaanse overheid wil ook dat scholen hun seksuele voorlichting evalueren en moderniseren, maar ze stuit op protest van ouder- en onderwijsorganisaties. Voorstanders van de modernisering zijn van mening dat een open houding tegenover seksuele opvoeding nodig is om verkrachting op jonge leeftijd te bestrijden en onbeschermde seks te voorkomen. Hierover zegt Hauwa Shekarau, directeur van IPAS Nigerië, een internationale organisatie die pleit voor veilige abortus en anticonceptie: “Comprehensive sexuality education is not a taboo. Young people should be able to acquire sex education the appropriate way. If you don’t tell them the right things, they will get the information, whether right or wrong, elsewhere."

Wat willen jongeren zelf?

In het hele debat rond seksuele voorlichting wordt er zelden rekening gehouden met wat de jongeren zelf willen, terwijl zij juist een grote voorstander zijn van (de modernisering van) seksuele voorlichting.

Volgende voorbeelden van initiatieven vertrekken vanuit hun noden, behoeften en wensen om seks volledig uit de taboesfeer te halen.

Nederland is een pionier op dit vlak. In 2018 lanceerde de Nederlandse radiostation 3FM het YouTube programma #kutvoorlichting met "betere én leukere seksuele voorlichting!" omdat jongeren seksuele opvoeding op school te ouderwets vonden. Dat bleek uit onderzoek (2017) van Rutgers, kennisinstituut seksualiteit, en Soa Aids Nederland. In navolging van dit onderzoek stelde 3Vraag, het jongerenpanel van 3FM, volgende vraag aan 2000 jongvolwassenen tussen 18 en 34 jaar oud: 'Waarom is seksuele voorlichting op scholen niet beter?' Met een gemiddelde score van 5,8/10 vonden de ondervraagden seksuele voorlichting niet bepaald een hoogvlieger. 77% gaf aan dat ze meer wilden bijleren over de leuke kanten van seks, seksuele diversiteit, weerbaarheid, erogene zones, communicatie en consent. De focus in seksuele voorlichting lag te veel op het vanzelfsprekende: de voortplanting, anticonceptie en seksueel overdraagbare aandoeningen.

Sinds 2011 wil de Nederlandse RNW Media met Love Matters seksualiteit wereldwijd online bespreekbaar maken over thema's als veilig vrijen, abortus, zelfbevrediging en homoseksualiteit. Dit alles voor jongvolwassenen tussen 18 en 30 jaar oud. Love Matters is actief in India, China, Mexico, Venezuela, Kenia, Nigerië, Oeganda en Congo-Kinshasa. De informatie op de websites komt tot stand met hulp van lokale experts, aangezien ieder land eigen taboes kent.

Er wordt ook aan de allerjongsten gedachten in Nederland met de Dokter Corrie show. Dokter Corrie geeft seksuele voorlichting aan kinderen vanaf 9 jaar en beantwoordt prangende vragen over puberteit, relaties en seksualiteit. De show is een groot succes. Sinds 2017 volgt Ketnet met de Vlaamse dokter Bea. Inmiddels werken Canadese programmamakers aan hun eigen versie en maakt een Australische dokter haar opwachting.

In Vlaanderen zijn historica Anaïs van Ertvelde en journalist Heleen Debruyne voortrekkers in het bespreekbaar maken van seksuele thema's. In de podcast Vuile Lakens gaan de afleveringen over seks, het lichaam en alles wat daar bij hoort "waar je in keurig gezelschap niet durft over te praten."

Seks uit de taboesfeer te halen is ook de reden waarom de Vrije Universiteit Brussel eind oktober een sekslesmarathon organiseert. In twaalf lesuren spannen twaalf experten zich in om aan jongeren vanaf 15 jaar uit te leggen hoe belangrijk het is om van seks te genieten.

Zoveel verschillen we nu ook weer niet

Seksuele voorlichting gaat niet alleen over het bespreekbaar maken van seks, maar ook over hoe er wordt gekeken naar vrouwen en mannen. Ellen Laan, hoogleraar seksuologie en psycholoog in het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam, bindt de strijd aan met een aantal hardnekkige normen die de seksuele ongelijkheid tussen man en vrouw in stand houden.

Zo zouden mannen zogezegd een grotere biologische behoefte hebben aan seks dan vrouwen. Nog een aantal misvattingen: alleen penetratie telt als ‘echte seks’ en het aloude cliché dat mannen moeten ‘jagen’. Het gevolg is dat seksuele voorlichting die pubers voorgeschoteld krijgen vooral gericht is op mannelijk genot. In geen enkel biologieboek vind je een adequate beschrijving van de clitoris en vrouwelijk orgasme. Laan vermoedt dat veel jongens hier onzeker van worden, omdat ze zich helemaal niet prettig voelen bij deze rol, wat nefast is voor hun seksuele ontwikkeling. 

Wat kan er en wat kan er niet?

Sinds #MeToo is er steeds meer aandacht voor grensoverschrijdend gedrag. Ook dit verdient de nodige aandacht in seksuele voorlichting. In de studie Niet zomaar seks, jongeren over seks en grenzen (2010) van Rutgers, kennisinstituut seksualiteit in Nederland, geven de meeste jongeren aan dat ze in eerste instantie denken aan grenzen van meisjes, niet aan grenzen van jongens. Het gevoel overheerst dat jongens niets overkomt dat ze niet zelf willen.

Het stereotype dat jongens lef en initiatief moeten tonen en meisjes moeten laten zien dat ze klasse hebben door niet te makkelijk te zijn, ondersteunt deze gedachtegang. Deze rolverdeling tussen jongens en meisjes komt in veel verhalen van de ondervraagden terug. Zowel meisjes als jongens geven dubbele boodschappen aan elkaar. De dubbele boodschap van jongens naar meisjes is: je moet niet te makkelijk zijn, maar ik wil wel graag seks met je. De dubbele boodschap van meisjes naar jongens is: je moet lef hebben en initiatief tonen, maar ook laten zien dat je mij en mijn grenzen respecteert.

Uit onderzoeken van Knack Weekend en Plan International geven jongens en mannen wel aan dat ze grensoverschrijdend gedrag meemaken. Het is een probleem dat te vaak wordt genegeerd. Consent (wederzijds respect en instemming) is daarom een belangrijk thema om te behandelen in het onderwijs.

Dat beseft ook Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid. Sensoa heeft samen met de progressieve vrouwenbeweging zij-kant en vzw zijn, Vlaamse beweging tegen geweld, zonet de campagne “Is ’t oké? Niet zeker? Check het!” gelanceerd. Met nieuw educatief materiaal, filmpjes met influencers en een zelftest willen de organisaties een antwoord op #MeToo bieden. Het educatief pakket ‘Mijn wens, mijn grens’ voor scholen is bedoeld voor en opgedeeld in verschillende leeftijdscategorieën. Er zijn lespakketten voor kleuters, leerlingen uit het basisonderwijs en tieners. 

Seksuele diversiteit

Jongeren willen ook meer praten en meer weten over seksuele diversiteit. Homoseksualiteit wordt amper besproken, andere seksuele identiteiten komen nauwelijks aan bod. Aandacht voor seksuele diversiteit kan niet zonder het aan de kaak stellen van de heteronorm: uitgaan van de opvatting dat liefde, relaties, seksualiteit en huwelijk iets zijn tussen een man en een vrouw, en de daarbij horende rolverwachtingen over mannelijk dan wel vrouwelijk gedrag. Van belang is dat leerlingen kennismaken met verschillende identiteiten, waaronder verschillende genderidentiteiten, zodat de heteronorm gerelativeerd wordt en leerlingen respectvol met relaties en verschillende identiteiten (waaronder lesbienne, homoseksueel, biseksueel en transgender) kunnen omgaan.

Daarbij moeten over het algemeen bewuste of onbewuste weerstanden tegen afwijkingen van de heteronorm worden overwonnen. En dat blijft een problematische zaak in Polen, waar de laatste verkiezingscampagne van PiS zich richtte op 'gevaarlijke homorelaties', want die bedreigen de traditionele Poolse familiewaarden, waarschuwde PiS-voorzitter Jaroslaw Kaczynski.

Seksuele en reproductieve rechten maken deel uit van de mensenrechten. De Verklaring voor seksuele en reproductieve rechten van de International Planned Parenthood Federation (IPPF) stelt onder meer dat kinderen en jongeren recht hebben op informatie en vorming rond relaties en seksualiteit. Seksualiteit maakt deel uit van het leven. Relationele vorming helpt jonge mensen om bevredigende relaties aan te gaan en draagt bij aan hun persoonlijke groei en zelfbeschikking. Bovendien is seksuele voorlichting cruciaal in een degelijk gezondheidsbeleid. Het is aangetoond dat seksuele vorming werkt in de strijd tegen ongewenste (tiener)zwangerschap en gezondheidsrisico’s beperkt.

In de pers:

• Claims that Poland will ban sex education refuted (TVP, 18/10/2019)
• Polish Parliament Should Scrap Bill Against Sex Education (Human Rights Watch, 18/10/2019)
• Seksuele opvoeding in Polen binnenkort strafbaar? (VRT NWS, 16/10/2019) 
• Vrouwen wereldwijd over de impact van één jaar #MeToo (VICE, 09/10/2019) 
• Teachers can empower girls through sex education in Uganda (Brookings, 09/10/2019) 
• Millions of US women say first sexual experience was rape (Al Jazeera, 16/09/2019)
• Bezoekers Lowlands krijgen seksuele voorlichting met 3D-clitoris (Het Parool, 10/08/2019)
• Love Matters launches several new platforms in Africa (OneWorld, 05/03/2019) 
• What Has Your Sex Education Been Like? (The New York Times, 11/04/2019) 
• Seksuele voorlichting? Dat doen de ouders maar (OneWorld, 11/02/2019) 
• Kunnen we seksuele voorlichting alsjeblieft moderniseren? (NPO3, 28/01/2019) 
• Canada province cancels new sex-ed curriculum after protests (BBC, 12/07/2018)
• Unesco lanceert update over seksuele voorlichting (MO*, 12/01/2018)
• 'Het is onze verdomde plicht om seksuele opvoeding te geven' (De Standaard, 07/08/2015)

Meer weten?

• RoSa thema: Seksualiteit
• RoSa thema: Seksuele opvoeding

Bron hoofdafbeelding en banner: Taras Chernus via Unsplash