Seksuele en relationele vorming

Seksuele en reproductieve rechten maken deel uit van de mensenrechten. De Verklaring voor seksuele en reproductieve rechten van de International Planned Parenthood Federation (IPPF) stelt onder meer dat kinderen en jongeren recht hebben op informatie en vorming rond relaties en seksualiteit. Seksualiteit maakt deel uit van het leven. Seksuele en relationele vorming helpt jonge mensen om bevredigende relaties aan te gaan en draagt bij aan hun persoonlijke groei en zelfbeschikking. Bovendien tonen studies aan dat seksuele vorming gezondheidsrisico’s beperkt en onontbeerlijk is in de strijd tegen ongewenste (tiener)zwangerschappen. Toch blijft seksuele vormingop school vaak beperkt tot een uitleg over biologische aspecten en het voorkomen van zwangerschap. In sommige landen wordt seksuele opvoeding tout court zelfs verboden, met alle gevolgen van dien.

Kruistocht tegen relationele en seksuele vorming (RSV)

In sommige landen is er een kruistocht tegen seksuele opvoeding aan de gang, aangevoerd door conservatieve regeringen. Zij zijn van mening dat RSV leidt tot het aanmoedigen van seksuele activiteiten, terwijl uit onderzoek net het omgekeerde blijkt. Deze vijandige houding ten aanzien van RSV domineert onder meer in Polen, waar de conservatieve regerende partij Recht & Rechtvaardigheid (Pools: PiS) in 2019 een nieuwe wet invoert om “kinderen te beschermen tegen hun eigen seksualisering”. Daarmee worden scholen onder druk gezet om RSV achterwege te laten. In Brazilië schrapt de extreemrechtse president Bolsonaro in 2019 RSV uit educatieve programma's. In Oeganda worden in 2018 de eerste richtlijnen voor RSV uitgetekend met nadruk op onthouding voor het huwelijk, traditionele genderopvattingen en de abnormaliteit van masturbatie en huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht. In de Verenigde Staten is de toestand niet veel bemoedigender. Vrijen is gevaarlijk en slecht, leren veel Amerikaanse tieners op school. In 27 van de 50 Amerikaanse staten krijgen jongeren mee dat ze moeten “afzien van niet-huwelijkse seksuele activiteit”.

Gevolgen van gebrekkige seksuele vorming

Gebrek aan seksuele vorming leidt niet alleen tot meer ongewenste zwangerschappen. Het kan als gevolg hebben dat jongeren bij hun eerste seksuele ervaringen niets weten over anticonceptie noch over de gezondheidsrisico’s van onveilige seks. Uit cijfers van Eurostat in 2018 blijkt dan ook dat Polen, na Roemenië, het hoogste aantal tienerzwangerschappen telt van de Europese Unie[1]. Naar schatting worden nog veel meer tieners zwanger, maar vanwege de strikte abortuswetgeving in het land ondergaan zij illegale abortussen of abortussen in het buitenland. Vrouwenorganisaties schatten dat er jaarlijks meer dan 100.000 illegale abortussen worden uitgevoerd in Polen.

[1] Eurostat (28 maart 2018), “Births and fertility in 2016”.

Gezondheidsexperts, seksuologen, kennis- en expertisecentra voor seksuele gezondheid en mensenrechtenorganisaties trekken daarom aan de alarmbel. Zij pleiten niet voor een inperking of afschaffing van seksuele vorming, maar net voor een modernisering, met aandacht voor het relationele aspect van seksualiteitsbeleving. In de recentste versie van de Gids voor Seksuele Voorlichting (2018) legt UNESCO, de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, de nadruk op seksuele opvoeding die aanzet tot veilige seks en een gezonde beleving daarvan, met respect voor mensenrechten en gendergelijkheid. De gids is bedoeld om beleidsmakers te ondersteunen bij de ontwikkeling van hun nationale programma’s over seksuele vorming voor kinderen en jongeren van 5 tot 18 jaar.

Wat willen jongeren zelf?

In het hele debat rond relationele en seksuele vorming wordt er zelden rekening gehouden met wat de jongeren zelf willen, terwijl zij juist een grote voorstander zijn van gemoderniseerde seksuele vorming. Nederland is een pionier op dit vlak. Uit een onderzoek van Rutgers, kennisinstituut seksualiteit, en Soa Aids Nederland in 2017 blijkt dat jongeren de seksuele opvoeding op school als ouderwets en voorbijgestreefd ervaren. Daarom lanceert het Nederlandse radiostation 3FM in 2018 het YouTube programma #kutvoorlichting met "betere én leukere seksuele voorlichting". In een jongerenpanel van 3FM geeft 77% van de Nederlandse jongeren immers aan dat ze meer willen bijleren over de leuke kanten van seks, seksuele diversiteit, weerbaarheid, erogene zones, communicatie en consent. De focus in seksuele voming ligt te veel op het biologische aspect: voortplanting, anticonceptie en seksueel overdraagbare aandoeningen. Nochtans is aandacht voor het relationele aspect van cruciaal belang voor een gezonde seksualiteitsontwikkeling.

Er wordt ook aan de allerjongsten gedachten in Nederland met de Dokter Corrie show. Dokter Corrie geeft relationele en seksuele vorming aan kinderen vanaf 9 jaar en beantwoordt prangende vragen over puberteit, relaties en seksualiteit. De show is een groot succes. Sinds 2017 volgt Ketnet met de Vlaamse dokter Bea. Inmiddels werken Canadese programmamakers aan hun eigen versie en maakt een Australische dokter haar opwachting.

Meer dan biologie

Seksuele vorming gaat niet alleen over het bespreekbaar maken van seks, maar ook over hoe een samenleving nadenkt over en bijgevolg omgaat met seks. Een aantal hardnekkige mythes rond sekse houden bovendien de seksuele genderongelijkheid in stand. Zo zouden mannen “van nature” meer behoefte hebben aan seks dan vrouwen. Of telt enkel penetratie als “echte seks”. Ook het aloude cliché dat mannen moeten “jagen” leeft nog. Een van de schadelijke gevolgen van dergelijke opvattingen is dat de seksuele vorming die jongeren vandaag voorgeschoteld krijgen vooral gericht is op mannelijk genot. Zelden vind je in biologieboeken adequate uitleg over de clitoris of het vrouwelijk orgasme.

In Vlaanderen zijn historica Anaïs van Ertvelde en journalist Heleen Debruyne voortrekkers in het bespreekbaar maken van seksuele thema's, onder meer via hun boek Vuile Lakens (2017) en hun gelijknamige podcast. Ze hebben lak aan taboe en bespreken alle thema’s die verder gaan dan de standaard les biologie.

Seksuele diversiteit

Jongeren willen ook meer praten en meer weten over seksuele diversiteit. Seksuele opvoeding is doorgaans gericht op heteroseksuele verlangens. Andere seksuele identiteit komen zelf of niet aan bod. Om een open en eerlijk debat te voeren over seksueel verlangen is het belangrijk om de heteronorm in vraag te stellen. Heteronormativiteit zit zo sterk ingebakken in onze samenleving dat het des te belangrijker is om op school aandacht te besteden aan wat deze normatieve vooronderstelling doet met de beeldvorming van jongeren over seksualiteit.

Door leerlingen kennis te laten maken met verschillende identiteiten wordt de heteronorm gerelativeerd en leren leerlingen respectvol omgaan met seksuele diversiteit. Samen in gesprek gaan over liefde, relaties en seksualiteit, alsook de daarbij horende genderrolpatronen over mannelijk en vrouwelijk gedrag, kan verrijkend en bevrijdend zijn voor iedereen.

Grenzen en consent

Sinds #MeToo staat grensoverschrijdend gedrag bovenaan de agenda. Ook dit verdient de nodige aandacht in relationele en seksuele vorming. In de studie Niet zomaar seks, jongeren over seks en grenzen (2010) van Rutgers, kennisinstituut seksualiteit in Nederland, geven de meeste jongeren aan dat ze in eerste instantie denken aan grenzen van meisjes, niet aan grenzen van jongens.

Het dominante idee blijkt te zijn dat jongens niets kan overkomen dat ze niet zelf willen. Dit hangt samen met het genderstereotype dat jongens lef en initiatief moeten tonen terwijl meisjes vooral moeten aantonen dat ze klasse hebben door “niet te makkelijk” te zijn. Deze ongelijke rolverdeling komt in veel verhalen van de ondervraagden terug. Wat blijkt is dat zowel meisjes als jongens dubbele boodschappen sturen.

In onderzoeken van Knack Weekend en Plan International geven jongens en mannen aan dat ze wel degelijk grensoverschrijdend gedrag meemaken. Het is een probleem dat te vaak wordt genegeerd. Aangezien van mannen minder snel aanvaard wordt dat ze zich kwetsbaar tonen, zijn ervaringen van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongens en mannen een groot taboe. Ook het idee dat mannen altijd zin zouden hebben in seks kan ertoe bijdragen dat hun grenzen niet altijd gerespecteerd worden. Ook daarom is het van belang dat seksuele opvoeding voldoende aandacht besteed aan het doorprikken van schadelijke genderstereotiepe taboes rond seksualiteitsbeleving.

Consent – dat wilt zeggen, wederzijds respect en instemming – is een fundamenteel onderwerp dat standaard deel zou moeten uitmaken van de lessen seksuele opvoeding. Het praten over grenzen stellen en grenzen respecteren is de eerste belangrijke les over seks.

Meer lezen?

• Gender in de Pers 04/11/2019: Seksuele voorlichting
  
• RoSa portret: Virginia E. Johnson
• RoSa thema: Seksueel grensoverschrijdend gedrag
• RoSa kijkt: Tiffany Kagure Mugo & Siphumeze Khundayi - "How to have a healthier, positive relationship with sex"

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Uplifting gender and sexuality education research / Tiffany Jones, Leanne Coll, Lisa van Leent & Yvette Taylor (Eds.), 2019 – RoSa-ex.nr.: DII3 a/330
  
• Vuile Lakens / Heleen Debruyne en Anaïs Van Ertvelde, 2017 - RoSa-ex.nr.: B a/200
  
• Global perspectives and key debates in sex and relationships education: addressing issues of gender, sexuality, plurality and power / Vanita Sunduram & Helen Sauntson, 2016 – RoSa-ex.nr.: DII2 a/21
• Make love: een voorlichtingsboek / Ann-Marlene Henning & Tina Bremer-Olszewski, 2013 – RoSa-ex.nr.: B f/133
• What you really want: the smart girls shame-free guide to sex and safety / Jaclyn Friedman, 2011 – RoSa-ex.nr.: B f/120
• De schaamte en de schrik, goesting en genot: vier generaties vrouwen vertellen / Diane De Keyzer, 2004 – RoSa-ex.nr.: T/432
• Seksuele ontwikkeling: methodiek voor pedagogische begeleiding in de kinderopvang / Channah Zwierp, 2012 – RoSa-ex.nr.: DIII2 f/124
• Aan de man brengen: handboek seksuele voorlichting aan jongens / Stephan Cremer, 1995 – RoSa-ex.nr.: B f/109