2019

Gepubliceerd op 08/01/2020

Een eerste gender-topic dat 2019 ontegensprekelijk kleurde, was vrouwelijk protest. Vrouwen kwamen wereldwijd massaal op straat om vrouwenrechten vurig te verdedigen. Ze streden voor vrije kledingkeuzes, een proactief beleid tegen seksueel en fysiek geweld, abortusrechten ...

Vooral dat laatste leidde tot een ongeziene golf van betogingen wereldwijd. Strenge abortuswetten splijten de Verenigde Staten, de Marokkaanse journalist Hajar Raissouni riskeerde twee jaar gevangenisstraf voor een zogenaamde illegale abortus; het recht op abortus in Europa stond onder druk en de legalisering van abortus bleef voor de vrouwenbewegingen in Centraal-Amerika een belangrijk strijdpunt. 

De populariteit van conservatieve partijen en nieuw rechtse bewegingen, die wordt gekenmerkt door conservatieve waarden, openlijk racisme en een even vurig antifeminisme, had een enorme impact op de strijd tegen inperking van het abortusrecht en de strijd voor vrouwenrechten tout court. Van de niet aflatende Trumpismen in de Verenigde Staten, over overwinningen van extreemrechtse partijen tot misogyne uitspraken uit (extreem)rechtse hoek: alt right en nieuw rechts domineerden het debat. Vooral de aanval op seksuele en reproductieve rechten werd ingezet. 

RoSa vzw dook in het persoverzicht van 2019 en filterde er het merkwaardigste en memorabelste gendernieuws uit met de focus op deze drie thema’s.

Vrouwen voorop in betogingen

Vrouwen slaagden er vorig jaar in een massa volk te mobiliseren om actie te voeren voor vrouwenrechten. De opvallendste protesten wereldwijd op een rij.

Straten in heel India vulden zich met woede na de zoveelste (groeps)verkrachting van een jonge vrouw. Niet voor het eerst. De afgelopen jaren uitten duizenden Indiërs met kaarsen en protestborden in de hand hun grote bezorgdheid uit over het escalerende seksuele geweld en de toename van verkrachtingen in het land. Volgens Divya Srinivasan, consultant voor Zuid-Azië bij de internationale vrouwenrechtenorganisatie Equality Now, zijn een betere uitvoering van de bestaande wetgeving, de invoering van broodnodige hervormingen en het wegwerken van de enorme achterstand in aanslepende zaken, van cruciaal belang. Ook meer gevoeligheid bij de behandeling van misbruikte vrouwen, meer betrokken politie en meer budget van de overheid om gendergerelateerd geweld te beëindigen zijn essentieel. 

In Zuid-Afrika protesteerden vrouwen nadat een recordaantal moorden op vrouwen werd gepleegd in augustus. Betogers gingen in het zwart en paars gekleed om de slachtoffers te herdenken en uitten hun ongeloof en verontwaardiging op sociale media onder de hashtags #NotInMyName #AmINext and #SAShutDown. 

Feminisme is sinds enkele jaren niet meer weg te denken uit Latijns-Amerika. De publieke acties die daarmee samengaan verbeelden een veranderend straatbeeld waarin de vrouw haar plaats opeist. De strijd van de Latijns-Amerikaanse feministen vertoont overeenkomsten over landsgrenzen heen. De samenhorigheid is continentaal. 'Een verkrachter op jouw weg', het feministische strijdlied uit Chili, was vorig jaar het hoogtepunt van een golf van protesten en marsen. De feministische groep Lastesis voerde de performance voor de eerste keer op voor een politiekantoor op 18 november. Op 25 november, Internationale Dag Tegen Geweld op Vrouwen, riepen ze vrouwen op om de performance te brengen in het centrum van de hoofdstad Santiago. Ook in andere steden zoals Parijs, Berlijn, Barcelona, Madrid, Dusseldorf, Londen, New York, Vancouver, Buenos Aires, Mexico City en in eigen land in Brussel, Antwerpen en Luik werd gedanst en gezongen. 

Sofie De Graeve, woordvoerster van de feministische denktank en actiegroep Furia, stelde dat de kracht van de performance schuilde in het collectieve karakter:

In Turkije trokken op de Internationale Dag Tegen Geweld op Vrouwen honderden vrouwen de straat op in Istanboel voor een vreedzame betoging. Ze eisten een proactief beleid tegen geweld op vrouwen. Sommigen droegen borden met zich mee met daarop de namen van vrouwen die in Turkije gedood waren. Naar aanleiding van deze dag tweette president Erdogan dat "geweld tegen vrouwen een van de ergste misdaden tegen de menselijkheid is. We zullen blijven vechten tegen geweld tegen vrouwen, misbruik, intimidatie en discriminatie." Ironisch genoeg kregen de demonstranten geen gehoor en werden ze door de politie uiteen gedreven met traangas en plastic kogels. 

In Soedan werd wel geluisterd naar de eisen van de betogers die het ontslag eisten van president Omar Al-Bashir. Onder Bashir werd de beruchte wet op de openbare orde goedgekeurd. Die wet legde conservatieve regels op aan vrouwen: beperkte kledings-, bewegings-, verenigings-, werk -en studievrijheid. Vrouwen hadden dus veel te winnen bij deze protesten en hoopten op verandering. Het was dan ook niet verbazingwekkend dat uitgerekend een vrouw uitgroeide tot het symbool van de opstand tegen Bashir. Foto's en filmpjes van de 22-jarige studente Alaa Salah die dansend en zingend op een auto stond gingen de wereld rond. De protesten leidden uiteindelijk tot de val van Bashir en het intrekken van de wet op de openbare orde.

Hierover zei Alaa Salah:

Aan de andere kant van de wereld kwamen Japanse vrouwen in opstand tegen strikte kledingvoorschriften. Zonder hoge hakken op de werkvloer geraak je als vrouw in Japan moeilijk aan een baan. De minister van Werk en Gezondheid vond deze regel passend en noodzakelijk. Dit in tegenstelling tot de Japanse vrouwen zelf, die in juni onder #KuToo hun pijnlijke ervaringen deelden op sociale media. KuToo is een woordspeling op het Japanse kutsu (schoen) en kutsuu (pijn), met een knipoog naar #MeToo. Negentienduizend vrouwen tekenden een petitie om de verplichte hakken af te schaffen. #KuToo kreeg internationaal veel steun en het debat werd opengetrokken naar strikte kledingvoorschriften op de werkvloer die leiden tot genderdiscriminatie. De dresscode moest zowel voor vrouwen als voor mannen in vraag gesteld worden, vonden de campagnevoerders van #KuToo. 

Ook dichter bij huis waren vrouwen in protestmodus. Twee grote acties vonden plaats in België. Op 8 maart, de Internationale Vrouwendag, werd iedereen die zich als vrouw identificeerde opgeroepen om 24 uur lang zowel privé als professioneel het werk neer te leggen. Twee jaar geleden, in maart 2017, riepen de Argentijnse beweging Ni una menos en de Women’s Strike in de Verenigde Staten alle vrouwen op om tijdens de volgende Internationale Vrouwendag te staken. Een jaar later, op 8 maart 2018, staakten 5 miljoen Spaanse vrouwen. Geïnspireerd door dit succes besloot het collecti.e.f 8 maars om ook in België te mobiliseren.

Eind november staakten de huishoudhulpen voor meer loon. Hoewel de lonen in de sector veel te laag zijn, dateerde de jongste staking intussen al van meer dan tien jaar geleden. Poetshulpen voeren werk uit dat op dagelijkse basis gebeurt, om het leven gaande te houden: zorgen, schoonmaken, koken, troosten, steunen. Het is werk dat, zowel in zijn betaalde als in zijn onbetaalde vorm, nog steeds voornamelijk door vrouwen wordt uitgevoerd. Het gaat vooral om werk in de beslotenheid van privéwoningen, zonder rechtstreeks contact met collega's. Dat is niet de beste basis voor sociale actie. Dat die er nu toch kwam, zegt veel over hoe groot het ongenoegen is.

De aanval op het recht op abortus

Er was ook onrust en ongenoegen over de herziening van het recht op abortus. In België was een meerderheid in de maak voor een uitbreiding van de termijn van 12 weken naar 18 weken. Maar in een open brief aan de Kamer kantten meer dan 750 hulpverleners - artsen, vroedkundigen, verpleegkundigen en andere zorgverleners - zich hier tegen. "Het wetsvoorstel tot uitbreiding van de abortusregels zou het evenwicht tussen de vrijheid van de vrouw en de aandacht voor haar ongeboren kind verbreken", meenden ze.

Meer dan 1.500 hulpverleners en organisaties pleitten op hun beurt voor een uitbreiding van de abortuswet: "De vraag is niet of we voor of tegen abortus zijn, wél of we vrouwen de keuze willen geven om op een vrije en geïnformeerde manier een beslissing te nemen. Het is onze taak hen hierin te ondersteunen. Zonder oordeel, ongeacht hun reden en zonder die op te delen in ‘goede’ of ‘slechte’ redenen. Een betere toegang tot abortus door een verlenging van de termijn tot 18 weken en een verkorting van de wachttijd tot 48 uur is een verruiming van het recht en niet een verplichting om langer te wachten noch om sneller te beslissen."

Hoe dan ook was het opmerkelijk dat zich in België een breed draagvlak vormde voor een uitbreiding van het abortustermijn, terwijl in andere landen de abortuswetgeving onder druk staat. Duizenden Noren gingen in november de straat op om hun steun te betuigen aan de feministische campagne 'Ikke rør abortloven' (Kom niet aan de abortuswet) nadat de premier dreigde het abortusrecht in te perken. In Hongarije, Polen en Spanje worden al langer omstreden anti-abortuscampagnes uitgerold.

Ook in verschillende Amerikaanse steden kwamen duizenden mensen op straat om hun ongenoegen te uiten over de strenge anti-abortuswetgeving die zeventien staten hadden goedgekeurd om abortus te bemoeilijken of zelfs helemaal illegaal te maken. Alabama stond bovenaan het lijstje van strengste abortuswetten van de Verenigde Staten. Nagenoeg elke zwangerschapsafbreking werd er verboden, zelfs na verkrachting of incest. Alleen als de gezondheid van de vrouw in gevaar was, mocht een uitzondering worden gemaakt. Gelukkig werd de strenge wet tijdelijk geblokkeerd door de Amerikaanse federale rechter Myron H. Thompson:

De legalisering van abortus is voor de feministische beweging in Centraal- en Latijns-Amerika een belangrijk strijdpunt. Het principe 'baas in eigen buik' blijft voor vrouwen in deze regio dode letter. In El Salvador, Nicaragua, Haïti, de Dominicaanse Republiek en Suriname is abortus onder alle omstandigheden illegaal, dus ook als er sprake is van een levensbedreigende situatie voor de moeder, een zwangerschap na verkrachting of incest, of bij een ernstige afwijking van de foetus. 

De criminalisering van abortus heeft onder meer tot gevolg dat vrouwen jarenlange gevangenisstraffen moeten uitzitten na een miskraam. Dergelijke bestraffingen komen vaak op de schouders terecht van arme, jonge vrouwen en slachtoffers van verkrachting. Jaarlijks sterven er volgens Human Rights Watch in Latijns-Amerika ongeveer negenhonderd vrouwen aan het gevolg van een illegale en onveilige abortus.

In 2019 werden vier vrouwen die in El Salvador een celstraf een lange gevangenisstraf uitzaten vervroegd vrijgelaten. Ze werden veroordeeld voor abortus, terwijl ze een miskraam kregen. Vooral de zaak van Evelyn Beatríz Hernández Cruz kreeg internationaal aandacht. In februari werd haar veroordeling van 30 jaar gevangenisstraf - ze had al 33 maanden uitgezeten - vernietigd wegens gebrek aan bewijs en een nieuw proces werd op de agenda gezet. Op het nieuwe proces vroegen de aanklagers deze keer veertig jaar cel met het argument dat de vrouw haar foetus niet had beschermd. Dat argument werd niet gevolgd en Hernández kreeg de vrijspraak. Ook de Marokkaanse journalist Hajar Raissouni werd veroordeeld tot een gevangenisstraf voor het uitvoeren van een illegale abortus die niet zou hebben plaatsgevonden. 

In Argentinië waren de straatmobilisaties opnieuw zo massaal dat de pro-abortusbeweging de bijnaam de Groene Golf alle eer aan deed. Nadat het Huis van Afgevaardigden in 2018 nipt voor het legaliseren van abortus stemde, zette de Senaat de hoop van honderdduizenden vrouwen op pauze. Voorstanders van abortus waren het er niettemin over eens: abortus was dankzij de massale mobilisaties en debatten sociaal gelegaliseerd. Vorig jaar kwamen ze opnieuw samen aan het Congres om de legalisering van abortus te eisen. Dichter bij huis veroorzaakte de Nederlandse politicus Thierry Baudet heel wat ophef met een essay voor het Amerikaanse tijdschrift American Affairs waarin hij de 'bevrijde status van de vrouw' hekelde en abortus ter discussie stelde. Baudet omschreef vrouwenemancipatie als een probleem voor de moderne samenleving: “Vrouwen worden aangemoedigd financieel onafhankelijk te zijn, maar door het fulltime werken wordt het ondersteunen van een echtgenoot en stichten van een gezin bemoeilijkt. Zelfs het nieuwe leven kan vernietigd worden om de individuele vrijheid niet te verstoren.” Volgens Ico Maly, cultuurwetenschapper en docent Digital Media and Politics aan Tilburg University, ging de essentie van Baudets essay over het klassieke nieuw-rechtse motief van de neergang van de westerse naties en beschaving als gevolg van een dolgedraaide emancipatiestrijd:

Verworven vrouwenrechten in vraag gesteld door (extreem)rechts

Baudets essay past in een trend waarbij vrouwenemancipatie en gendergelijkheid in vraag worden gesteld door de verrechtsing van politiek en samenleving. 

Nieuw rechtse bewegingen leken anno 2019 vooral te bestaan uit boze witte mannen die actief zijn op radicaal-rechtse fora, blogs en alternatieve media, en die uit frustratie of politiek fanatisme hun ongenoegen uiten over alles wat er volgens hen fout loopt in de wereld. Ook in de partijpolitiek zagen we in de loop van 2019 wereldwijd meer radicaal-, extreem- en reactionair rechtse partijen, met weinig vrouwvriendelijke programma’s en stereotiepe patriarchale waarden. Ze worden geleid door alfamannetjes die het openlijk op vrouwen hebben gemunt, gaande van betuttelend seksisme tot onverbloemde misogynie. 

Zo ging het er vorig jaar harder aan toe dan ooit tevoren op de jaarlijkse bijeenkomst van de Commission of Women van de Verenigde Naties (CSW). Jaarlijks probeert de 'onheilige alliantie' - de bijnaam van de coalitie van de Verenigde Staten (als er sprake is van een republikeinse president), het Vaticaan, Rusland, Maleisië en extreem-conservatieve landen in het Midden-Oosten - alles uit de kast te halen om traditionele gezinswaarden in het slotdocument van de CSW te benadrukken en seksuele en reproductieve rechten in te perken. 

"Christelijke conservatieven in de regering-Trump bouwen een wereldwijde anti-abortuscoalitie", kopte The Washington Post naar aanleiding van de bijeenkomst. Niet vreemd als je weet dat in 27 van de 50 Amerikaanse staten tieners op school meekrijgen dat seks gevaarlijk en slecht is. Anticonceptie zou riskant seksueel gedrag in de hand werken. Om deze visie kracht bij te zetten besliste het ministerie van gezondheid om de subsidies te schrappen van organisaties die informeren en sensibiliseren over seksualiteit en abortusklinieken. 

Ook elders in de wereld is er een een kruistocht tegen seksuele opvoeding aan de gang, aangevoerd door conservatieve regeringen. Zij zijn van mening dat voorlichting leidt tot het aanmoedigen van seksuele activiteit, terwijl uit onderzoek blijkt dat er juist sprake is van het omgekeerde. 

In Brazilië, waar de extreemrechtse president Bolsonaro op 1 januari aantrad, heeft de kruistocht al religieuze vertegenwoordigers in de regering gebracht. Zo werd de evangelische pastoor Damara Alves minister van gezin, vrouwen en mensenrechten en de theoloog Ricardo Vélez minister van onderwijs. Met de steun van het Nationaal Congres is Bolsonaro erin geslaagd seksuele voorlichting te schrappen uit educatieve programma's. 

Dit is ook het geval in Oeganda, waar vorig jaar de eerste richtlijnen voor seksuele voorlichting werden uitgetekend met nadruk op onthouding voor het huwelijk, traditionele genderopvattingen en de abnormaliteit van masturbatie en huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht. 

In de Canadese provincie Ontario namen scholieren uit 73 middelbare scholen het heft in eigen handen. Ze verlieten hun klassen uit protest nadat de rechts-conservatieve provincieregering besliste seksuele vorming op te schorten.

Tot slot werd in Polen de wet die de bevordering van minderjarige seksuele activiteit verbiedt in november goedgekeurd. Volgens de Poolse conservatieve regerende partij Recht & Rechtvaardigheid (PiS) is de wet in kwestie een noodzakelijke maatregel om kinderen te beschermen tegen hun eigen seksualisering. Leden van de oppositie en hulporganisaties spreken van een schande. Volgens hen heeft de wet als doel leerkrachten die seksuele voorlichting geven te criminaliseren. Bovendien zou de wet zich richten tegen abortus en anticonceptie. 

Op naar 2020

Gelukkig gaan oppositiebewegingen wereldwijd de strijd aan met autoritaire regeringen en groeit het maatschappelijk draagvlak om seksisme en genderongelijkheid aan te pakken. 

Tineke Van Iseghem, een geëngageerde burger, vat het goed samen in haar opiniestuk voor VRT NWS:

In de pers:

• De strijd tegen seksisme is een strijd tegen autoriteit (De Standaard+, 14/12/2019)
• Seksisten komen te vaak weg met haatberichten (De Standaard+, 13/12/2019)
• The Japanese Rebel Who's Fighting the Tyranny of High Heels (The New York Times, 10/12/2019)
• ▶ Video opgedoken van seksistische uitspraken Jeff Hoeyberghs aan UGent (De Morgen, 09/12/2019) 
• Learn the lyrics and dance steps for the Chilean feminist anthem spreading around the world (Quartz, 02/12/2019)
• Vrouwen in Soedan niet langer onderdrukt door wetgeving (VRT NWS, 29/11/2019)
• Politie treedt hardhandig op tijdens protest tegen geweld op vrouwen in Istanbul (De Standaard, 26/11/2019)
• Duizenden Noren de straat op om te protesteren tegen inperking abortusrecht (De Morgen, 18/11/2019) 
• Parlement wil abortus tot 18 weken mogelijk maken, maar is dat een goed idee? (De Morgen, 22/10/2019) 
• Marokkaanse journaliste veroordeeld voor abortus krijgt gratie van de koning (VRT NWS, 16/10/2019)
• Thousands protest in South Africa over rising violence against women (The Guardian, 05/09/2019)
• Vrouw die dertig jaar cel kreeg voor miskraam in El Salvador toch vrijgesproken (De Morgen, 20/08/2019) 
• El Salvador rape victim who suffered stillbirth faces murder retrial (The Guardian, 14/08/2019)
• Strafrecht in India: verandert er eindelijk iets na de brutale moord op een achtjarig kind? (MO*, 06/07/2019)
• Argentina abortion: Crowds gather to back pro-choice bill (BBC, 29/05/2019) 
• Luid protest in de VS tegen antiabortuswetgeving in verschillende conservatieve staten (VRT NWS, 22/05/2019)
• Vrouwen maken zich zorgen om de aanval op het recht op abortus (Trouw, 21/05/2019) 
• Van glitterrevolutie tot zwijgende oma's: één tegen seksueel geweld (MO*, 17/05/2019)
• Lawmakers Vote to Effectively Ban Abortion in Alabama (The New York Times, 14/05/2019)
• “Onheilige alliantie” van VS, Vaticaan en moslimlanden trekt bij VN ten strijde tegen seksuele rechten (De Morgen, 22/03/2019) 

Meer weten?

• Gender in de Pers 11/12/2019: Poetshulpen & het dienstenchequesysteem
• Gender in de Pers  04/11/2019: Seksuele voorlichting
• Gender in de Pers 18/09/2019: Femi(ni)cide 
• Gender in de Pers 20/06/2019: hoge hakken op de werkvloer?
• Gender in de Pers 14/06/2019: Extreemrechts en misogynie

Bron hoofdafbeelding en banner: Unsplash