Edith Cavell

De Britse verpleegkundige Edith Cavell wordt tijdens de Eerste Wereldoorlog het hoofd van een Brussels hospitaal van het Rode Kruis waar Britse en Franse soldaten verpleegd worden. Cavell wordt echter vooral herinnerd als een oorlogsheldin omdat ze een heus ontsnappingsnetwerk uitbouwde voor Britse en Franse soldaten. Helaas wordt ze gevat en, na een schijnproces door de Duitse bezetter, terechtgesteld. Een kapitale fout van het Duitse leger in de propagandaoorlog, zo zal snel blijken. Als patriottistische martelaar en heroïsche verzetsstrijder wordt Cavell het gezicht van de Britse propaganda, die duizenden nieuwe oorlogsvrijwilligers op de been brengt.

Interesse in geneeskunde

Edith Cavell wordt geboren in 1865 in Swardeston, Norfolk, waar haar vader dominee is. Cavell wordt opgeleid in Brussel en Zwitserland. Ze volgt ook een opleiding in Dresden en Aken, waar ze kennis maakt met de Duitse methodes van geneeskunde en hygiëne. In 1895 keert ze terug naar Engeland, gaat een tijdje werken als gouvernante en behaalt haar diploma van verpleegster aan het Royal London Hospital. In 1906  gaat ze in Brussel aan de slag als hoofdverpleegkundige van het Heelkundig Instituut. In 1907 wordt ze directeur van de nieuwe verpleegschool, een annex van het hospitaal Berkendaal. Bij het uitbreken van de oorlog neemt het Rode Kruis het hospitaal over om gewonde Britse en Franse soldaten te verplegen. Cavell blijft zich tijdens de oorlog inzetten als leidinggevende en bouwt een heus ontsnappingsnetwerk uit, waardoor Franse en Britse soldaten zich na herstel terug bij hun divisie kunnen voegen.

Bron foto: WikiCommons

Sluiproutes vanuit het ziekenhuis

Na het terugtrekken van de Engelse en Franse divisies tot aan de Marne, blijven er in heel Noord-Frankrijk en de Ardennen gewonde soldaten achter in veldhospitalen, waaronder soldaten die het contact verloren hebben met hun divisies. In het begin ontsnappen ze aan de aandacht van de Duitsers. Met de hulp van mensen uit de streek proberen ze zich opnieuw bij het leger te voegen of te ontsnappen naar Engeland. Al snel wordt het hospitaal waar Cavell directeur is een opvangcentrum voor soldaten die zich na herstel terug bij hun divisie voegen via Nederland. Edith Cavell wordt een belangrijke schakel in de ontsnappingsroute die leidt van Noord-Frankrijk langs Brussel naar Nederland.

Prinses Marie de Croÿ, die het kasteel in Bellignies aan de Belgisch-Franse grens bewoont, raakt betrokken bij die hulp. In november 1914 zit het kasteel zo vol met soldaten dat ze probeert hen over te halen zich over te geven aan de Duitse soldaten die het Rode Kruis hospitaal overgenomen hebben. Voor het echter zover komt, verneemt de Croÿ dat de familie de Belleville van Montignies soldaten langs een vluchtroute naar het instituut van Edith Cavell brengt. De soldaten in het kasteel de Bellignies krijgen burgerkleding en valse papieren. De vluchtroute werkt uitstekend van november 1914 tot juli 1915. Later zal Edith Cavell getuigen ongeveer 200 personen geholpen te hebben, waarvoor ze gefusilleerd wordt door Duitse soldaten.

Opgepakt wegens hoogverraad

Helaas wordt Cavell verraden, waardoor het hele netwerk opgerold wordt. Nadat de eerste betrokkenen opgepakt en verhoord worden, volgen al snel nieuwe arrestaties. Uiteindelijk zullen er 66 mensen worden opgepakt vanwege hoogverraad, waaronder Edith Cavell. Zij wordt aangehouden op 15 augustus 1915 in Sint Gillis, andere leden pas in september.

Edith Cavell blijkt een hekel te hebben aan leugens. Tijdens haar ondervraging vertelt ze haar waarheid. Dit wordt haar achteraf verweten. Door haar getuigenis worden onder andere de twee belangrijke Belgische contactpersonen van het British Intelligence Corps opgepakt. De Britse kapitein Sigismund Payne Best beschuldigt Cavell er van de oorzaak te zijn van de volledige ineenstorting van de Belgische inlichtingsdienst.

Edith Cavell krijgt eenzame opsluiting – als zware misdadiger - en mag geen bezoek ontvangen, zelfs geen verdediger. De Amerikaanse gezantschapssecretaris in Brussel die de belangen van de Britse burgers behartigt in bezet gebied, krijgt weinig of geen informatie van de Duitsers. Na veel aandringen wordt Meester Sadie Kirschen op 10 september 1915 aangewezen als verdediger, al mag hij haar niet bezoeken of documenten inzien.

Edith Cavell’s terechtstelling als voorbeeld

Op 7 oktober 1915 is de eerste zitting van het proces onder leiding van krijgsauditeur Ströber, waarna slechts een volgende zitting, de slotzitting de dag erna, plaatsvindt. Er is duidelijk sprake van een schijnproces.

De geallieerden zijn ervan overtuigd dat het Duitse leger geen vrouwen zal terechtstellen, maar het tegendeel blijkt waar.

Het proces tegen Edith Cavell zal dienen als afschrikkend voorbeeld. Op 11 oktober 1915 valt de uitspraak: Edith Cavell, gravin Jeanne de Belleville en onderwijzeres Louise Thuliez worden alle ter dood veroordeeld voor hoogverraad wegens het leveren van soldaten aan een vijandelijk leger. 

Het genadeverzoek van de Amerikaanse gezantschapssecretaris voor Edith Cavell wordt afgewezen. Op 12 oktober 1915 om 7u ’s morgens wordt Cavell terechtgesteld op de schietbaan in Schaarbeek. 

Na de oorlog wordt naar verantwoordelijken gezocht. De Franse spion Gaston Quien wordt beschuldigd het netwerk verklikt te hebben, maar wordt vrijgesproken. Waarschijnlijk is de oorzaak eerder de amateuristische manier van werken van het netwerk waar iedereen te veel personen kent bij de echte naam, en waar veel met elkaar gepraat wordt, in plaats van zoals de Britse geheime dienst te werken met kleine cellen en met schuilnamen.

Heldenstatus als propaganda

In Engeland ontstaat al gauw een storm aan protest over Cavell's terechtstelling. De propagandamachine werkt op volle toeren, en Edith Cavell – in haar mythische witte verpleegsteruniform – wordt het gezicht bij uitstek van de Britse propaganda. Ze wordt verheerlijkt als een patriottistische marterlaar en heroïsche oorlogsheldin.

De ontelbare kranten, tijdschriften, affiches, postkaartjes en postzegels die haar gezicht vereeuwigen, keren de publieke opinie tot in de Verenigde Staten tegen de Duitsers en brengen duizenden nieuwe oorlogsvrijwilligers op de been.

Na de executie van Cavell zal de Duitse bezetter dan ook heel wat voorzichtiger omspringen met “overhaaste executies van vrouwen”. Zo worden de doodvonnissen van Jeanne de Belleville en Louise Thuliez uiteindelijk omgezet in levenslange dwangarbeid.

Na de oorlog wordt het stoffelijk overschot van Edith Cavell naar Engeland overgebracht en met nationale eer begraven. Haar nagedachtenis wordt ook in België vereeuwigd. In het Belgisch legermuseum en ook in de verplegingsschool in Brussel wordt ze herdacht. In Londen is er een monument ter ere van Edith Cavell en in Canada is een berg naar haar vernoemd. Het bas-reliëf met haar nagedachtenis in het Parijse Musée du Jeu de Paume wordt helaas vernield door de Duitsers op 14 juni 1940. Precies honderd jaar na haar executie, op 12 oktober 2015, wordt Edith Cavell in de Belgische Senaat gehuldigd in aanwezigheid van de Britse prinses Anne.

Edith Cavell gaat de wereldgeschiedenis in als symbool van de onbuigzame, moedige heldin die in het collectieve geheugen voortleeft.

Meer lezen?

• RoSa-rolmodellen: Ontdek ook het indrukwekkende verhaal van Gabrielle Petit, een Belgische verzetsstrijder die geschiedenis schreef tijdens de Eerste Wereldoorlog.
• RoSa-thema: vrouwen in het verzet tijdens de Eerste Wereldoorlog
• RoSa-thema: de eerste feministische golf

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Markante vrouwen in de geneeskunst / Michel Deruyttere, 2014 - RoSa-ex.nr.: W2/130
• Vrouwen aan het front: van Dorothy Lawrence tot Marie Curie / Luc Corremans, 2014 - RoSa-ex.nr.: FI  m/267
• Women heroes of World War I: 16 remarkable resisters, soldiers, spies, and medics / Kathryn J. Atwood, 2014 - RoSa-ex.nr.: T/1289
• Women in the war zone: hospital service in the First World War / Anne Powell, 2013 - RoSa-ex.nr.: C m/78
• Edith Cavell: een bittere herinnering aan de Eerste Wereldoorlog: problemen met de representatie van een oorlogsheldin tussen 1915 en 1928 / Christjan Knijff, 2009 - RoSa-ex.nr.: FII m/636
  
• Héroïnes de la Grande Guerre / Jean-Marc Binot, 2008 - RoSa-ex.nr.: FI m/215
• De vrouwen van de Eerste Wereldoorlog / Denise De Weerdt - RoSa-ex.nr.: FII m/250