Mary Anning

Tegenwoordig is het bestaan en het uitsterven van dinosaurussen ontegensprekelijk, maar dat was eind achttiende, begin negentiende eeuw absoluut niet het geval. Mary Anning (1799-1847), een Britse fossielenverzamelaar, ontdekt fossielen van prehistorische dieren in een tijdperk waarin het geloof in uitgestorven diersoorten zo goed als onbestaande is - of op z'n minst niet voldoende bewezen kan worden. Een aantal van haar vondsten leveren unieke bijdragen aan de paleontologie, de wetenschap die fossiele resten of sporen van organismen bestudeert. Annings eerste grote ontdekking – het skelet van wat men een ichthyosaurus zal noemen – biedt onweerlegbaar bewijs dat er ooit diersoorten leefden die er nu niet meer zijn. Het uitsterven van dieren, dat lang als een fabel werd gezien, wordt zo een wetenschappelijk bewezen realiteit. De vondsten van Anning doen de manier waarop mensen naar de wereld kijken dan ook compleet veranderen. De wetenschap zal erna nooit meer hetzelfde zijn.

Op de juiste plaats op het juiste moment

Anning wordt in 1799 geboren in Lyme Regis aan de zuidkust van Groot-Brittannië. De kliffen zijn er rijk aan spectaculaire fossielen afkomstig uit de zeeën van de zogenaamde Juraperiode. Dit tijdperk situeert zich ongeveer 201 tot 145 miljoen jaar terug. Op het moment van Mary Annings geboorte weet men echter nog niet hoe rijk aan fossielen de streek rond Lyme Regis is en wat deze versteningen voor de toekomst van de wetenschap zullen betekenen. Tot dan toe gaan mensen er vooral op zoek naar kleine schelpen en andere “bijzonderheden” die ze op het strand konden vinden.

De kust van Annings geboorteplaats leent zich enorm goed voor het verzamelen van fossielen doordat het frequente stormweer er vaak volledige stukken van de rotsen doet splijten. Zo komen eens verdoken, versteende organismen bloot te liggen. Tot het einde van de achttiende eeuw zijn dat voornamelijk schelpen of losliggende beenderen die men (vaak foutief zal later blijken) aan bestaande diersoorten toekent. Pas vanaf de negentiendee eeuw zal de ware rijkdom van de kust worden blootgelegd, dankzij de eerste grote ontdekking van Mary Anning.

Het aantal dinosaurusskeletten dat zal volgen is enorm. De kust in Lyme Regis wordt vandaag dan ook niet voor niets Jurassic Coast genoemd. Je kan het geluk noemen, dat de in fossielen geïnteresseerde Mary Anning net daar opgroeit, maar haar wetenschappelijke carrière vooronderstelt meer dan enkel geluk.

Fossielen verzamelen als broodwinning

Mary Annings vader, Richard Anning, is van beroep timmerman en meubelmaker, maar af en toe verzamelen hij en zijn vrouw Maria ook schelpen en fossielen op het strand om wat extra bij te verdienen. Het zijn Mary Annings ouders en haar broer Joseph die haar waardevolle fossielen en schelpen leren verzamelen. In 1810 sterft Richard Anning - Mary is dan 11 - onverwacht aan tuberculose, waardoor zijn gezin zonder bron van inkomsten valt. In die tijd was het gebruikelijk en sociaal wenselijk dat mannen uit werken gingen en vrouwen thuis blijven om voor het gezin te zorgen. Dat Maria Anning de meubelzaak van haar man zou overnemen, wordt ondenkbaar geacht.

Na de dood van vader Anning blijven moeder Anning en hun zoon Joseph fossielen verzamelen om voldoende geld te verdienen om het gezin te kunnen onderhouden. Ze nemen de jonge Mary Anning op sleeptouw. Op die manier leert ook zij al gauw de kneepjes van het vak.

Fossielen verzamelen lijkt een vreemde manier van inkomsten vergaren, maar op het einde van de achttiende eeuw is er voldoende vraag naar dergelijke “rariteiten” van onder meer musea, wetenschappers en Europese edellieden die privécollecties hebben van wat men dan nog als curiositeiten beschouwt. Toch is niet elke schelp even bijzonder, en hangen de inkomsten heel erg af van het aanbod en de vraag.

Ongeveer een decennium lang leeft het gezin Anning in armoede en anonimiteit. Initieel beperken de vondsten van het gezin zich voornamelijk tot schelpen en kleine fossielen: grote bedragen levert dat niet op en het is een erg onstabiel inkomen. Daarom gaat Joseph Anning, net als zijn vader, aan de slag als timmerman en meubelmaker, in de hoop het gezin een standvastiger bestaan te kunnen bieden. Bovendien wordt Maria Anning stilaan te oud om op pad te gaan. Het verzamelen van fossielen komt op die manier zo goed als volledig in de handen van Mary Anning terecht.

In het begin van de negentiende eeuw komt het verzamelen van fossielen ook steeds meer in trek wanneer duidelijk wordt dat versteende organismen een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan inzichten in onder meer de biologie en geologie.

Voor Mary Anning is het dan ook een kwestie van op de juiste plaats op het juiste moment.

Autodidact

Anning is niet zozeer een vergeten naam in de wetenschappelijke wereld dan wel een ondergewaardeerde. Tegenwoordig staat ze vooral bekend om het feit dat ze geen opgeleide wetenschapper is en dat ze haar “werk” in haar tiener- en twintigerjaren uitvoert. Mary Anning is namelijk twaalf jaar oud als ze haar eerste grote skelet ontdekt. Ze blijkt een kind met een passie én talent voor wat haar gezin toevallig ook brood op de plank bezorgt: het verzamelen en verkopen van fossielen en schelpen.

Sommige aspecten van het verzamelen van waardevolle versteningen leert Anning van haar ouders en broer, maar over het algemeen is Mary Anning een autodidact. Ze leert zelf hoe ze moet omgaan met haar ontdekkingen: wat zeldzame ontdekkingen zijn, hoe de juiste locaties te bepalen, hoe tekeningen te maken van haar vondsten, hoe de anatomie van de dieren werkt, enzovoort.

Anning mag dan geen opgeleide wetenschapper zijn, haar vondsten zorgen voor cruciale veranderingen in de wetenschappelijke wereld, en de manier waarop Anning haar vondsten benadert is ontegensprekelijk van wetenschappelijke aard.

Mary Annings vondsten

Even kort een rechtzetting: Mary Anning wordt vaak genoemd als “de ontdekker van de eerste ichthyosaurusfossielen” (zie onder). Dat is echter niet helemaal correct. Er zijn beschrijvingen gevonden die een gelijkaardige vondst in Wales documenteren in 1699, meer dan een eeuw voor Annings ontdekking. Mary Anning ontdekt echter wel het eerste (zo goed als) volledige exemplaar dat bij de wetenschappelijke gemeenschap bekend raakt. Die eerdere vondst in Wales werd nooit als dusdanig vastgelegd en bekendgemaakt in wetenschappelijke kringen. Het is daarnaast Annings vondst die van onschatbare waarde blijkt voor de wetenschap. Charles Darwin baseert zich niet veel later mede op de vondst van Anning bij het uitwerken van zijn Evolutietheorie. Geen te verwaarlozen mijlpaal dus.

Ichthyosaurus

Een woordje uitleg over Annings vondst: Ichthyosaurus is Grieks voor “vis-hagedis”. Het is een uitgestorven soort zeereptiel dat sterk lijkt op de dolfijnen die wij vandaag kennen. Anning doet haar vondst in 1811, op twaalfjarige leeftijd. Haar broer Joseph botst eerder dat jaar al op de schedel, maar hij is ervan overtuigd dat het om een krokodil gaat en roept de hulp van zijn zus in. Het is Mary Anning die de (omgeving rond de) schedel zorgvuldig schoonmaakt en beseft dat dit geen krokodillenskelet kan zijn. Door een storm komt later ook de rest van het (bijna intacte) skelet bloot te liggen. Mary Anning is degene die de rest van het lichaam ontdekt, de zeldzaamheid van haar vondst beseft en de vondst ook gedetailleerd en volledig in kaart weet te brengen.

De beenderen die Anning vindt, zijn de eerste beenderen die langs de kust van Lyme Regis gevonden worden die 100% zeker niet aan een bestaande diersoort kunnen worden toegewezen.

Voorgaande vondsten werden vaak los van elkaar ontdekt en toegewezen aan “dieren die op de ark van Noah voeren” of aan ruig uitziende bestaande soorten zoals krokodillen en hagedissen. Het quasi intacte skelet van de ichthyosaurus laat echter maar één optie over: dit is het skelet van een dier dat er anders uitziet dan alle levende dieren. Het ontkennen van het bestaan van uitgestorven dieren wordt hierdoor onmogelijk gemaakt.

Meer dan enkel die ene ichthyosaurus

Mary Anning doet nog andere grote ontdekkingen, waaronder verschillende andere ichtyosaurusskeletten. Haar belangrijkste vondst, vanuit wetenschappelijk oogpunt, is waarschijnlijk haar ontdekking van de eerste plesiosaurus, oftewel een “zeedraak”. Een ontdekking die ze in de periode 1821-1823 doet. Net als de ichthyosaurus is de plesiosaurus een uitgestorven zeereptiel dat leefde in het Juratijdperk.

Andere belangrijke vondsten van Mary Anning: een gaaf fossiel van een Diapedium politum, een straalvinvis, in 1828, en de eerste complete pterosauriër, oftewel “vliegende draak”, buiten Duitsland, eveneens in 1828.

Lange weg naar welverdiende erkenning

De meeste vondsten van Mary Anning eindigen in musea en persoonlijke collecties zonder specifieke erkenning. In publicaties wordt haar naam initieel systematisch weggelaten. Naarmate de tijd verstrijkt, worden Mary Anning en haar familie dan ook vergeten door de wetenschappelijke gemeenschap en historici.

Annings lage socio-economische situatie en het feit dat ze een vrouw is dragen ongetwijfeld bij aan deze beperkte - of beter gezegd: ontbrekende - erkenning. Velen die haar ontdekkingen (en de documentatie van die ontdekkingen) onder ogen krijgen, kunnen niet geloven dat een vrouw - een niet opgeleide dan nog wel - de juiste kennis en vaardigheden zou kunnen bezitten om dergelijke correcte en significante vondsten te kunnen doen.

Natuurtalent erkend

Anning beschikt over een zeldzaam talent waarbij het sorteren, schetsen en presenteren van alle gegevens van de skeletten in kwestie in z'n totaliteit en juistheid centraal staat. Een talent ongeëvenaard door iemand van haar leeftijd én zonder enige (wetenschappelijke) opleiding, man of vrouw. Het is dan ook bijna onmogelijk voor de wetenschappelijke wereld om Annings realisaties te blijven negeren.

Anning krijgt uiteindelijk – nog tijdens haar leven – alsnog de erkenning die ze verdient. Ze wordt op latere leeftijd, als dank voor haar werk, benoemd tot erelid van de Geological Society of London en krijgt een jaarlijkse annuïteit van de British Association for the Advancement of Science om haar werk te kunnen voortzetten.

Een echt lidmaatschap van eender welke society is voor vrouwen in die tijd niet gebruikelijk. Pas in het begin van de twintigste eeuw zullen vrouwen officieel toegang krijgen tot de Britse Geological Society. In 1904 wordt Maud Healey de eerste vrouw die aanwezig mag zijn bij de voorstelling van haar eigen paper, over ammonieten in het Juratijdperk. Het duurt echter tot 1919 voor vrouwen als lid mogen toetreden. Het is dan ook een eer dat Annings overlijden – ze sterft in 1847 aan de gevolgen van borstkanker – datzelfde jaar nog vermeld wordt in de correspondentie van de Geological Society.

Postuum erkenning

In recentere jaren is het werk van Mary Anning van onder het stof gehaald. Zo is de fossielengalerij in het National History Museum in Londen volledig aan haar werk gewijd. Daarnaast bevindt het Lyme Regis Museum zich pal op de plaats waar haar ouderlijke huis stond.

Bron foto: Txllxt TxllxT / CC BY-SA

Mary Anning in de literatuur

Mary Anning deed haar meest cruciale ontdekking toen ze nog een jong meisje was. Dat stimuleert tegenwoordig heel wat auteurs en uitgevers om het inspirerende verhaal van Anning neer te pennen in kinderboeken. Een greep uit het rijke aanbod (vaak Engelstalige) kinderliteratuur over Mary Anning:

• Shaking Things Up: 14 Young Women Who Changed the World / Susan Hood (e.a.), 2018
• Mary Anning's Curiosity / Monica Kulling (auteur) &‎ Melissa Castrillón (illustrator), 2017
• Finding Wonders: Three Girls Who Changed Science / Jeannine Atkins, 2017
• Mary Anning: the girl who cracked open the world / Scott Foresman, 2016
• Mary Anning and The Sea Dragon / Jeannine Atkins (auteur) & Michael Dooling (illustrator), 2012
• The Fossil Girl / Catherine Brighton, 2007
• Stone Girl Bone Girl: The Story of Mary Anning of Lyme Regis / Laurence Anholt (auteur) &‎ Sheila Moxley (illustrator), 2006

Daarnaast schreef auteur Tracy Chevalier (bekend van Girl With A Pearl Earring) in 2010 een roman gebaseerd op het leven van Mary Anning: Remarkable Creatures. Meer info op de website van Tracy Chevalier.

Mary Anning in beeld

Online zijn diverse educatieve (Engelstalige) filmpjes te vinden die het leven en het werk van Mary Anning in de kijker zetten. Zo is er zelfs een hypothetische “Mary Anning Vlog”. Een greep uit het aanbod:

• The work of Mary Anning | Primary Science - SciTube / BBC Teach, 2017
• Great Minds: Mary Anning, "The Greatest Fossilist in the World" / SciShow, 2014
• Mary Anning: Fossil Hunter/ SciShow Kids, 2017
• Mary Anning – Fossil Hunter / Science Box, 2015

In 2020 verschijnt de film Ammonite, geschreven en geregisseerd door Francis Lee. Dit Brits-Australische drama is geïnspireerd op het leven van Mary Anning, die wordt vertolkt door niemand minder dan Kate Winslet. Oorspronkelijk zou de film in mei 2020 in première gaan op het filmfestival van Cannes, maar dit wordt vanwege de coronapandemie geannuleerd. De première vindt daarom plaats op het internationale filmfestival van Toronto (TIFF) op 11 september 2020. In de film gaat Mary Anning een liefdesrelatie aan met een welgestelde, Londense vrouw (gespeeld door Saoirse Ronan). Wanneer nabestaanden van Mary Anning kritiek leveren dat er geen historisch bewijs is dat de inmiddels beroemde paleontologe lesbisch was, antwoordt regisseur Francis Lee daarop gevat dat er evenmin historisch bewijs is dat haar eventuele heteroseksuele voorkeur onderschrijft.

Meer lezen?

• Officiële website van de film Ammonite
• National History Museum London
• Lyme Regis Museum
• Geological Society of London

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Headstrong: 52 women who changed science - and the world / Rachel Swaby, 2015 - RoSa ex.nr.: EII m/138
• Women in science: a social and cultural history / Ruth Watts, 2007 - RoSa ex.nr.: EII m/99
• Histoire des femmes scientifiques de l'Antiquité au XXe siècle: les filles d'Hypatie / Eric Sartori, 2006 - RoSa ex.nr.: EII m/89
• Super women in science / Kelly Di Domenico, 2002 - RoSa ex.nr.: T/758
• Women of science : righting the record / G. Kass-Simon, 1993 - RoSa ex.nr.: EII m/45