07.09 | Seksueel grensoverschrijdend gedrag in de voetbalwereld

Gepubliceerd op 07/09/2023

20 augustus 2023: het Spaanse vrouwenelftal wint het FIFA wereldkampioenschap voetbal. Toch zijn het niet de beelden van een vierende ploeg die de wereld rondgaan, maar wel de video van voormalig voetballer en bondsvoorzitter Luis Rubiales die het hoofd van de Spaanse aanvaller Jennifer Hermoso vastgrijpt met beide handen en haar op de mond kust. Op 6 september dient Hermoso officieel een klacht in tegen Rubiales, die nu strafrechtelijk vervolgd kan worden. 

Er volgt een mediastorm: enerzijds zijn er de mensen die een passende sanctie voor Rubiales eisen en hun solidariteit met Hermoso, de volledige ploeg en vrouwen in het algemeen uitspreken. Anderzijds zij die het gedrag van Rubiales niet problematiseren en - net zoals Rubiales zelf - stellen dat hij een slachtoffer is van doorgeslagen feminisme. De kus zou niet meer zijn dan een uiting van euforie in een opwelling. 

De kus inspireert duizenden Spanjaarden om zich uit te spreken tegen de normalisering en prevalentie van vrouwenhaat en seksueel grensoverschrijdend gedrag in Spanje, en in de sport in het bijzonder. De hashtag #SeAcabó wordt op sociale media gebruikt om eigen verhalen en getuigenissen te delen, maar ook om op te roepen tot actie en gerechtigheid voor Hermoso en andere slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag en machismo in het algemeen. 

Om dit voorval en de uiteenlopende reacties erop goed te kunnen begrijpen, zoomt RoSa uit en focussen we in deze Pers:pectief op twee belangrijke factoren: feminisme in Spanje enerzijds, en de rol die machismo speelt in de voetbalcultuur anderzijds. Zo wordt duidelijk dat dit geen geïsoleerd geval van grensoverschrijdend gedrag is, maar dat het incident zich afspeelt in een breder systeem dat dit gedrag mogelijk maakt en in stand houdt. 

Spanje en feminisme: een complexe relatie

“Zaak-Rubiales toont hoe erg Spanje met feminisme worstelt”, luidt het opiniestuk van journalist Corry Hancké in De Standaard. De positie van gendergelijkheid, vrouwenrechten, en dus feminisme in het Spaanse politieke en maatschappelijke landschap is kwetsbaar. Dat heeft onder andere te maken met het Spaanse machismo, een - niet toevallig Spaanse - term die “mannetjesgedrag” betekent en verwijst naar een cultuur waarin mannen een extreme vorm van traditionele mannelijkheid nastreven. Dat uit zich onder meer in een nadruk op fysieke sterkte, agressiviteit, viriliteit, en het domineren van vrouwen. Die cultuur benoemen en uitdagen blijkt een moeilijke taak: politici van de radicaal-rechtse partij Vox beschrijven feminisme als een soort kanker, ontkennen dat ‘machogeweld’ bestaat, en omschrijven vrouwen die naar gendergelijkheid streven als ‘arrogant, onbeleefd en lelijk’. “Net als in veel andere landen, woedt in Spanje een cultuuroorlog, aangewakkerd door mannen die zich geen raad weten met mondige vrouwen,' zegt Hancké. 

Tegelijk staat Spanje ook bekend om de strijd tegen machismo en voor gendergelijkheid en vrouwenrechten. In 2004 erkende Spanje bijvoorbeeld huiselijk geweld als gendergerelateerd geweld, en werd het zo Europees koploper op het vlak van de juridische bescherming van slachtoffers van femicide. “Deze regering zet het feminisme en gelijkheid tussen man en vrouw in al haar beleidsdaden centraal," stelde de socialistische premier Pedro Sànchez nog enkele maanden geleden. Zijn regering zorgde onder andere voor een ruimere definiëring van verkrachting als seks zonder expliciete toestemming. In 2020 gaf het World Economic Forum Spanje een plaats in de top 10 van de beste landen op vlak van gendergelijkheid. Dat hebben ze onder meer te danken aan de vertegenwoordiging van vrouwen in (hoge) politieke functies, de verlaging van de loonkloof, en de verhoging van het vaderschapsverlof tot zestien weken. 

Ook buiten de krijtlijnen van de partijpolitiek wordt er gestreden. 2019 staat bij veel Spanjaarden in het geheugen gegrift als het jaar van massale betogingen tegen genderongelijkheid in het land. Niet alleen op Internationale Vrouwendag komen feministen samen op straat: in september van dat jaar wordt een “feminist emergency” afgekondigd nadat er tijdens de zomermaanden in totaal negentien vrouwen vermoord worden door hun respectievelijke (ex-)partners. Betogers in meer dan 250 Spaanse dorpen en steden trekken aan de alarmbel om politici en media aan te zetten meer aandacht te besteden aan femicide. Terwijl premier Pedro Sánchez zijn steun voor de betogers deelt, roept Vox op tot een boycot van de betogingen en de voorziene minuut stilte om Adaliz Villagra, een slachtoffer van femicide, te herdenken. Vox is uit tegenprotest aanwezig op de herdenking met een bord waarop “Violence has no gender” geschreven staat. 

Dat Spanje een complexe verhouding heeft met feminisme wordt ook duidelijk in de uiteenlopende reacties op het gedrag en de handelingen van Rubiales bij de voetbalbond, de politiek en de Spaanse bevolking.

Zowel nationaal als internationaal luidt er kritiek op de handelingen van Rubiales en worden gepaste gevolgen geëist. Voetballer Alexia Putellas en collega’s kondigen op sociale media aan niet meer te spelen voor de nationale ploeg zolang Rubiales voorzitter van de voetbalbond is. Om hun boodschap kracht bij te zetten gebruiken ze de woorden “Se acabó”, vrij vertaald naar “het is voorbij” of “it’s over”. Niet veel later worden die woorden omgedoopt tot een virale hashtag die op sociale media gebruikt wordt door politici, voetballers en burgers om steun te betuigen aan het elftal en andere slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Tegelijk rapporteert de New York Times dat de ernst van het voorval ook in vraag wordt gesteld.

Ook Spaanse mannelijke voetballers uiten hun solidariteit met het vrouwenelftal. Sommigen kondigen aan dat ze niet langer willen spelen onder de leiding van Rubiales: "Ik wil niet meer terugkeren zolang dit soort gedrag onbestraft blijft," zegt de aanvaller van Real Betis Borja Iglesias. "Ik ben triest en ontgoocheld. Als voetballer en mens voel ik me niet vertegenwoordigd door wat er vandaag gebeurd is." De nationale ploeg organiseert op 4 september een persconferentie waarin ze hun steun aan Hermoso nogmaals benadrukken.

De Spaanse voetbalbond blijft initieel trouw aan hun voorzitter en overweegt klacht in te dienen tegen Hermoso omdat zij leugens zou verspreiden. Om die keuze te staven halen ze aan dat Hermoso persoonlijk contact zou onderhouden met Rubiales, en dat ze recent nog gesolliciteerd zou hebben voor een job binnen de voetbalbond. Enkele dagen later vraagt de bond toch het ontslag van Rubiales omdat zijn gedrag “de reputatie van het Spaanse voetbal heeft beschadigd".

Tegelijk besluit de wereldvoetbalbond FIFA (de organisator van het wereldkampioenschap) een tuchtonderzoek te openen en Rubiales negentig dagen te schorsen. De Spaanse liga voor vrouwenvoetbal La Liga F vraagt Rubiales’ aftreden en dient een klacht in bij de Hoge Sportraad (CSD). Volgens de Liga is "een van de grootste prestaties in de geschiedenis van de Spaanse sport bezoedeld door het gedrag van de hoogste vertegenwoordiger van het Spaanse voetbal". Daaraan voegen ze toe: "Het gaat niet alleen om de kus. Het gaat om een houding die haaks staat op de waarden van onze samenleving." De voetbalbond verspreidt intussen een verontschuldiging van Rubiales, al klinkt die volgens velen niet van harte. 

Ook in het politieke landschap wordt er gesproken over de handelingen van Rubiales en het effect ervan op Hermoso, (vrouwelijke) voetballers en vrouwen over de hele wereld. Zo oordeelt Spaans premier Sánchez dat de excuses van Rubiales onvoldoende zijn. Spaans minister van Gelijkheid Irene Montero eist na de gebeurtenis onmiddellijke actie van de voetbalbond en kaart aan dat deze vormen van geweld over de hele wereld onzichtbaar en genormaliseerd zijn:

Voor (radicaal-)rechtse partijen blijkt het moeilijk om een balans te vinden tussen het veroordelen van seksueel grensoverschrijdend gedrag enerzijds, en het beschermen van de Spaanse (macho)mannen anderzijds. Zo veroordeelt Vox-leider Santiago Abascal het gedrag van Rubiales, terwijl lokale politici stellen dat de commotie rond de kus aantoont dat feminisme een gevaar vormt voor de rechten van mannen. Toch blijft het vooral stil bij Vox, dat na de verkiezingen in juli 2023 een nederlaag kende, vermoedelijk omdat de partij wetten tegen gendergerelateerd geweld bestempelde als “anti-man”.

Bij dat laatste statement sluit ook Rubiales zelf zich aan: tijdens een samenkomst van de voetbalbond zegt hij dat hij het slachtoffer is geworden van doorgeslagen feminisme, een uitspraak die onthaald wordt met applaus, onder andere van bondscoach Jorge Vilda. Aan die speech en het applaus erop komt tientallen dagen later gevolg: Vilda wordt ontslagen. Spaanse media rapporteren dat zijn ontslag het gevolg is van zijn openlijke steun aan het gedrag van Rubiales, en omdat hij Jennifer Hermoso onder druk zou hebben gezet om te verschijnen in een video waarin Rubiales zijn verontschuldigingen aanbiedt. 

Machismo aan de macht?

“Attitudes like this have been part of the national team’s daily life for years," stelt Jennifer Hermoso zelf. Daarmee verwijst ze naar eerdere beschuldigingen van ongepast en ongewenst gedrag van Rubiales, maar ook naar een breder gedragen cultuur binnen de voetbalwereld waarin dergelijk gedrag genormaliseerd wordt. Veel (vrouwelijke) voetballers lijken genoeg te hebben van die cultuur waarin machismo de overhand lijkt te hebben, en worden hierin gesteund door een deel van de bevolking en politici. 

Want dit is niet de eerste keer dat iemand met aanzien binnen de voetbalwereld beschuldigd of verdacht wordt van seksueel overschrijdend gedrag en geweld.

Zo wordt in 2015 het ontslag geëist van Ignacio Quereda, de toenmalige coach van het vrouwenelftal, na meldingen van seksisme, homofobie en het instandhouden van een angstcultuur. Zijn opvolger Jorge Vilda komt in 2022 om gelijkaardige redenen onder vuur te liggen: spelers weigeren om onder zijn coaching te spelen voor het nationale team. Hij zou het team niet goed begeleiden en houdt er volgens speelsters ook opvallende regels op na. Zo zou Vilda hen verbieden om hun hotelkamers op slot te doen, en controleert hij hun tassen regelmatig. Tijdens het WK circuleert ook een video waarin Vilda naar de borst van een vrouwelijk personeelslid grijpt. Dat het elftal ontevreden is met hun coach wordt opnieuw duidelijk wanneer ze hun overwinning in de kwartfinale van het WK niet met Vilda vieren.

Tijdens hetzelfde WK wordt ook de bondscoach van Zambia Bruce Mwape verdacht van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij een van zijn eigen speelsters. In The Guardian getuigt ze anoniem over dat gedrag. Zo vertelt ze dat wie een plaats in de selectie van de nationale ploeg wil behouden, seks moet hebben met de bondscoach. Een andere bron haalt aan dat de vrouwen bedreigd worden met sancties indien ze naar buiten komen met hun verhalen. Wie hen bedreigt is niet duidelijk, maar het zou niet om Mwape zelf gaan. 

Dichter bij huis werd de Nederlandse oud-directeur van het voetbalteam Ajax Marc Overmars eind 2022 beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag. Hij vertrok eerder dat jaar als directeur wegens wangedrag ten opzichte van vrouwelijke werknemers bij de voetbalclub. Hij werd aangesteld als sportief directeur bij Royal Antwerp in hetzelfde jaar. 

Criminoloog Tine Vertommen, die onderzoek voert naar seksueel geweld in de sport aan de Thomas More Hogeschool, ziet een mogelijk verband tussen de voetbalcultuur en de prevalentie van seksueel geweld. Over het opmerkelijk aantal voetballers die beschuldigd worden van dergelijk geweld zegt ze het volgende:

Die cultuur gaat dus over veel meer dan de handelingen van enkele individuen. Het initiële applaus en de bescherming waar Rubiales onmiddellijk op kon rekenen staat bijvoorbeeld in schril contrast met de houding die de voetbalbond opneemt tegen Hermoso door haar getuigenis af te schilderen als leugen en de overweging om een klacht tegen haar neer te leggen. Ook Anita Asante, voetbalcoach bij Bristol City, wijst op de structurele problemen in de voetbalwereld die seksueel grensoverschrijdend gedrag mogelijk blijven maken.

ICES, Centrum Ethiek in de Sport, beschrijft enkele risicofactoren die kunnen verklaren waarom seksueel grensoverschrijdend gedrag kan blijven gebeuren in de sport. Ongelijke machtsverhoudingen tussen bijvoorbeeld een coach en een speler wordt als eerste factor aangehaald. Dat machtsverschil kan leiden tot een onevenwichtige relatie, wat dan weer een risico op grensoverschrijdend gedrag meebrengt, stelt ICES. Ook prestatiedruk en competitie lijken risicofactoren te zijn:

Dat een cultuur waarin macht, prestatie, competitie en agressie centraal staat dergelijk gedrag in stand houdt, is voor velen duidelijk geworden. De reactie op de handelingen van Rubiales wordt dan ook vergeleken met de #MeToo-beweging die gelijkaardige culturen van machismo en patriarchale systemen bekritiseert. 

Preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport

Voetbalcoach Anita Asante roept op om meldingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag en geweld binnen de sport serieus te nemen en te onderzoeken, en zo een einde te maken aan de zwijgcultuur die daders beschermt en slachtoffers stilhoudt. 

Ook criminoloog Tine Vertommen ziet een voordeel in een cultuurverandering binnen de sport: 

In België zijn er verschillende initiatieven die ethiek in de sport willen monitoren en gepaste gevolgen willen geven aan grensoverschrijdend gedrag van alle soorten. Zo is er bijvoorbeeld ICES, Centrum Ethiek in de Sport, dat als kenniscentrum functioneert op het gebied van ethisch sporten. Door het thema onder de aandacht te brengen bij sportclubs over heel Vlaanderen streven ze ernaar onder andere seksueel grensoverschrijdend gedrag een halt toe te roepen. Zo ontwikkelde ICES onder andere een toolkit die sportclubs kan ondersteunen bij het voorkomen en aanpakken van grensoverschrijdend gedrag in hun club. 

In de pers:

• Bedtime Check-Ins and Verbal Abuse: Women’s Life in Spanish Soccer (The New York Times, 06/09/2023)
• Luis Rubiales is a sad symbol of much bigger problems for women’s football (The Guardian, 29/08/2023)
• Zaak-Rubiales toont hoe erg Spanje met feminisme worstelt (De Standaard+, 28/08/2023)
• ‘It’s over’: World Cup kiss becomes Spanish football’s #MeToo moment (The Guardian, 27/08/2023)
• ‘Ik heb de gebeurtenissen met walging gevolgd’: verbolgen reacties na de ongewenste kus van de Spaanse bondsvoorzitter (De Morgen, 27/08/2023)
• A revolution 40 years in the making: how the Spanish women’s team fought back (The Guardian, 26/08/2023)
• Luis Rubiales’ actions are not abnormal, they are symptomatic of the system (The Guardian, 25/08/2023)
• Spaanse voetbalspeelster Hermoso na ongevraagde kus bondsvoorzitter: ‘Zoiets mag nooit onbestraft blijven’ (De Standaard, 23/08/2023)

Meer weten?

• RoSa thema: Seksueel grensoverschrijdend gedrag
• RoSa thema: Gendergerelateerd geweld
• RoSa thema: Seksisme
• RoSa thema: Femicide
• Pers:pectief 03/02/2022: Seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer
• RoSa kijkt: Tarana Burke - “Me too is a movement, not a moment”

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Voorbij de verbijste@ring : over gender en geweld / Renée Römkens, Anja Meulenbelt & Tessel ten Zweege, 2023 - RoSa-ex.nr.: FI a/616
• Patriarchy Blues: Reflections on Manhood / Frederick Joseph, 2022 - RoSa-ex.nr.: FI a/618
• #MeToo and the Politics of Social Change / Bianca Fileborn & Rachel Loney-Howes [Eds.], 2019 - RoSa-ex.nr.: FII a/1270
• Alleen ja telt: hoe seksueel geweld stoppen? / Liesbeth Kennes, 2018 - RoSa-ex.nr.: FIII a/266
• #Seksisme: Nee, wij overdrijven niet! / Cathérine Ongenae [Ed.], 2015 - RoSa-ex.nr.: M/501
• Rethinking Sexual Harassment / Clare Brant & Yun lee Too [Eds.], 1994 - RoSa-ex.nr.: FII a/572

Bron hoofdafbeelding en banner: Sandro Schuh op Unsplash

#RoSaschrijft #Pers:pectief #SGG #SeksueelGrensoverschrijdendGedrag #Voetbal #Sport #SeAcabó #Spanje #Machismo