Caster Semenya

De Zuid-Afrikaanse atleet Caster Semenya (1991-) is meervoudig en regerend Olympisch kampioen alsook Wereldkampioen op de 800 meter. Al vroeg in haar carrière worden vragen gesteld bij haar geslacht. In 2009, na haar gouden medaille op het WK, wordt ze voor het eerst verplicht om geslachtstesten te ondergaan. Semenya wordt hierop een jaar lang uit competitie geweerd, tot ze in juli 2010 groen licht krijgt van de International Association of Athletics Federations (IAAF) dat ze terug mag deelnemen aan wedstrijden. 

Acht jaar later neemt de IAAF een heel ander besluit, waardoor Semenya niet langer kan deelnemen aan haar favoriete atletieknummers: de  400 m, de 800 m en de 1500 m. Nu ja, het besluit luidt niet dat ze “niet mag” deelnemen, maar “atletes die als vrouw door het leven gaan, mogen geen testosteronwaarden vertonen die vergelijkbaar zijn met die van mannen, of geen voordeel halen uit die hoge waarden”. Hyperandrogene vrouwen als Semenya moeten in dat geval dus zware medicatie nemen om hun natuurlijke testosteronwaarden te doen zakken.

Liefde voor sport

Semenya wordt geboren als Mokgadi Caster Semenya op 7 januari 1991 in een dorp vlakbij de Zuid-Afrikaanse stad Polokwane. Opgroeien doet ze in het dorp Fairlie, wat net als haar geboorteplaats in de provincie Limpopo ligt. In het gezin Semenya zijn er naast Caster nog drie dochters en een zoon.  

Bron foto: Chell Hill / CC BY-SA

Sportief is ze altijd al geweest. Toch is haar eerste sportieve liefde niet het hardlopen. Lopen neemt ze in eerste instantie op als deel van haar training als voetballer. Wanneer ze zestien jaar is, is hardlopen stilaan haar grootste passie geworden. Haar interesse in sport vertaalt zich ook naar haar academisch traject. Caster Semenya volgt een universitaire opleiding Sport-Wetenschappen aan de Zuid-Afrikaanse North-West University (NWU), waar ze haar diploma behaalt in 2018.  

Van veelbelovende jonge atleet naar Wereldkampioene

Semenya's eerste officiële internationale atletiekdeelname dateert van 2008. Op zeventienjarige leeftijd neemt ze deel aan de 800 meter op de Wereld Junioren Kampioenschappen, al breekt ze er geen potten. Dat doet ze wel, later op het jaar, op de Commonwealth Youth Games, waar ze goud behaalt op diezelfde 800 m. 

Een jaar later staan de Afrikaanse Junioren Kampioenschappen op het programma. Semenya behaalt er goud op haar geliefde 800 m, maar ook op de 1500 m. De 800 m wint ze op ongeziene wijze: niet alleen verbetert zij haar persoonlijk beste prestatie (met maar liefst vier seconden), ook slaagt ze erin een nieuw Zuid-Afrikaans record én een nieuw kampioenschapsrecord te vestigen. Bovendien is Semenya’s prestatie op dat moment ook beste wereldjaarprestatie. Zo komt ze officieel mee aan het internationale atletiekraam piepen. 

Haar echte doorbraak volgt later op het jaar: Semenya slaat de atletiekwereld met verstomming en wint als achtienjarige debutant goud op de 800 m op de Wereldkampioenschappen atletiek.

Ze levert opnieuw een verbetering van de beste wereldjaarprestatie. Het doet Caster Semenya meteen uit de anonimiteit treden, maar niet iedereen is even lovend. Al meteen komen er stemmen op die haar prestaties in vraag stellen, deels beoordeeld op haar “wel erg mannelijke” uiterlijk. Er wordt openlijk getwijfeld of ze wel een vrouw is. 

Té snelle progressie, té “mannelijk”

Uiteindelijk lijken Semenya's snelle progressie en de twijfels over haar geslacht ook voldoende weerslag te vinden bij de officiële atletiekinstanties. De IAAF dwingt haar een geslachtstest te ondergaan. Hun besluit valt niet bij iedereen in goede aarde. Seksisme, racisme en imperialisme komen hierbij allen aan bod. 

De IAAF verdedigt haar beslissing door aan te geven dat Semenya's progressie op de 800 m alsook de 1500 m in die mate is dat die "normaal enkel bij dopinggebruik wordt waargenomen". Ze verdenken Semenya echter niet van dopinggebruik: door middel van de test willen ze slechts nagaan of haar medische/biologische "conditie" (hun woorden) een zeldzaam voordeel oplevert. De resultaten van de test zijn - om evidente privacyredenen - nooit publiekelijk gemaakt. Wat voor haar toekomstige carrière echter een doorslaggevende conclusie betekent, is dat Semenya als intersekse atleet mogelijks “een significant voordeel” heeft in haar disciplines. 

Semenya beschikt over een bepaald gen waardoor haar geslachtsklieren zich ontwikkeld hebben tot inwendige testikels, die testosteron aanmaken. Hoewel alle vrouwen testosteron in hun bloed hebben, zijn Semenya's testosteronwaarden op natuurlijke wijze hoger dan die van het gemiddelde onder vrouwen. Wanneer dat het geval is, spreekt men van hyperandrogenisme. 

Zolang het onderzoek lopende is moet Semenya verplicht aan de kant blijven bij internationale wedstrijden. Pas in juli 2010 krijgt ze het nieuws dat ze opnieuw in competities mag aantreden. 

Internationaal debat over biologische diversiteit in de sport

In tussentijd komt ook aan het licht dat de Zuid-Afrikaanse atletiekbond, Athletics South Africa (ASA), Caster Semenya zonder haar medeweten een geslachtstest heeft doen ondergaan in september 2009. Ze lieten haar namelijk een test doen, zonder haar daarbij te vermelden dat het om een geslachtstest ging. Daarop neemt Semenya een advocaat onder de arm om in de toekomst te kunnen vrijwaren dat haar privacy en mensenrechten worden beschermd. Ze krijgt immense steun van haar landgenoten en wordt op korte tijd een waar nationaal symbool. Weldra is Semenya ook op internationaal niveau een belangrijk symbool voor de mensenrechten.

Ongewild en onbedoeld groeit Semenya stilaan uit tot het boegbeeld van een internationaal debat over biologisch geslacht, gender, feminisme, seksisme en racisme in de sportwereld, maar ook daarbuiten. De vraag hoe er met biologische diversiteit dient te worden omgesprongen in één van de meest binaire werelden - die van de sport - wordt luider en luider gesteld.

Antwoorden op de vraag gaan alle kanten op, de discussie blijft - ook nu nog - verhit. Maar ook buiten de sport worden binaire m/v-onderverdelingen in vraag gesteld en krijgt intersekse steeds meer aandacht als grond waarop gediscrimineerd kan worden. 

Terugkeer met resultaat

In de tweede helft van 2010 loopt en wint Semenya nog wel wedstrijden, maar er volgen geen overwinningen van het kaliber van vóór haar uitsluiting. Ook blessures spelen haar parten. Het is op de Wereldkampioenschappen van 2011 dat ze haar grote terugkeer maakt. Ze domineert de finale van de 800 m, maar wordt vlak voor de finish toch nog voorbij gestoken door de Russische atleet Savinova: een zilveren medaille dus voor Semenya. In 2017 wordt Savinova echter officieel beschuldigd van, en uitgesloten vanwege dopinggebruik, met diskwalificatie van haar voorgaande prestaties als gevolg. Zes jaar na datum wordt Semenya's zilveren medaille dan bijgevolg alsnog omgezet in goud. 

Dat de Zuid-Afrikaanse bevolking, maar ook de regering en de atletiekbond ondertussen als een blok achter Semenya staan, wordt duidelijk op de Olympische spelen van 2012. Het is zij die de vlag van haar land mag dragen tijdens de openingsceremonie, een hele eer voor een sporter. Een tweede keer in korte tijd eindigt Semenya achter Savinova, met opnieuw een zilveren medaille voor de 800 m. Ook deze medaille zou later omgezet worden in goud.

Bron foto: Tab59 from Düsseldorf, Allemagne / CC BY-SA

Ondertussen mag Caster Semenya zich ook OIB in The Order of Ikhamanga noemen, de grootste eer in Zuid-Afrika voor een “outstanding achievement”.

Rechtszaak Dutee Chand en nog meer overwinningen

In 2015 spant een andere hyperadrogene atleet, de Indische sprintster Dutee Chand, een zaak aan tegen het IAAF (en het AFI, de Indische Atletiekbond). Net als Caster Semenya wordt ze gedwongen medicatie te slikken om te mogen deelnemen aan wedstrijden. Chand vecht de maatregel aan en krijgt gelijk van het Internationaal Sporttribunaal. “Er is onvoldoende bewijs dat Chand sportief voordeel geniet door haar aangeboren hoge testosteronspiegel”, luidt het vonnis. Het IAAF krijgt twee jaar de tijd om het tegendeel te bewijzen. Intussen blijft Semenya de medailles en de records aan elkaar rijgen.

Zo wordt Semenya in 2016 de eerste atleet (m/v/x) die zowel de 400 m, de 800 m als ook de 1500 m wint op de Zuid-Afrikaanse atletiekkampioenschappen. Later dat jaar wint ze goud op haar geliefde 800 m op de Olympische spelen in Rio. 2017 levert haar een gouden medaille op de 800 m en een bronzen medaille op de 1500 m op het WK atletiek in Londen. 

Nieuwe regels voor hyperandrogene atleten

In april 2018 bedenkt de internationale atletiekfederatie IAAF opnieuw nieuwe regels voor hyperandrogene atleten, waartegen Semenya in juni van datzelfde jaar in beroep gaat. Begin mei 2019 velt het Hof van Arbitrage voor Sport een vonnis. Ze geven Semenya ongelijk. Het besluit is als volgt: "ofwel moeten atleten die niet voldoen aan de testosteronnormen medicatie nemen ofwel moeten ze 'bij de mannen deelnemen'" (hun woorden!). Buiten deze erg zorgwekkende besluitvorming valt ook het volgende op: van een structurele maatregel lijkt geen sprake, van het viseren van één atleet dan weer wel.

Bij de uitspraak van het Hof van Arbitrage voor Sport wordt de testosteronbeperking enkel opgelegd in Caster Semenya's disciplines: de 800 m, de 400 m en de 1500 m. Andere atletiekdisciplines worden niet geviseerd.

Opnieuw in beroep

Ondanks dat Semenya al inkijkt om dan maar andere afstanden te gaan lopen (2000 m en 3000 m bijvoorbeeld), laat ze het hier niet bij. Ze dient een beroep in bij het Zwitsers Hooggerechtshof. Aangezien het Hof van Arbitrage voor Sport in Zwitserland gevestigd is, valt het - en dus ook de besluiten ervan - onder Zwitserse wetgeving. 

In juni 2019 oordeelt het Hooggerechtshof dat het IAAF (tijdelijk) de nieuwe testosteronregels dient te schorsen, waardoor Semenya weer deel kan nemen aan wedstrijden in de drie geviseerde disciplines, een uitzondering die trouwens specifiek voor Semenya geldt, niet voor andere hyperandrogene atleten.

Eind juli 2019 beslist het Hooggerechtshof in Zwitserland dan weer dat Semenya niet zomaar mag deelnemen aan het WK atletiek in Doha in oktober van dat jaar zolang haar beroep tegen de beslissing van het IAAF over verplichte hormoontherapie loopt. Deelnemen mag wel, als ze aan de regels van het IAAF voldoet (en dus de zware medicatie neemt om haar natuurlijke testosteronniveaus tegen te gaan). De eerdere opschorting van de regels vervalt hier dus mee. 

In september 2020 wijst het Zwitsers gerecht haar beroep tegen de testosteronregel van World Athletics af. Dat betekent dat de tweevoudige Olympische kampioene testosteronremmers zou moeten gebruiken om haar van nature hoge waarden kunstmatig te verlagen als ze haar favoriete afstand, de 800 m, wil rennen. Hoewel Semenya zich nog niet uitspreekt over een mogelijk vervolg bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, toont ze zich strijdvaardig:

Strijd tegen menstruatiearmoede

Caster Semenya is sinds 2015 getrouwd met de Zuid-Afrikaanse atleet Violet Raseboya. In 2018 stapt zij mee in het bedrijf PrincessD Menstrual Cups, dat recycleerbare menstruatieproducten maakt van medische siliconen van de hoogste kwaliteit. De menstruatiecups worden specifiek geproduceerd om jonge meisjes in armoede te helpen hun menstruatiecyclus op een efficiënte, kostenvriendelijke én ecologische manier op te vangen. Het bedrijf helpt gemeenschappen verspreid over heel Zuid-Afrika en dankzij de steun van Semenya heeft het product een nog grotere markt bereikt.

In de pers:

• Atlete Caster Semenya zal blijven vechten terwijl World Athletics beslissing Zwitsers gerecht toejuicht (De Standaard, 09/09/2020)
• Caster Semenya: "Ik wil jonge vrouwen blijven inspireren"(De Standaard, 01/05/2019)
• Track's Caster Semenya Loses Appeal to Defend 800-Meter Title (The New York Times, 08/09/2020)
• The Caster Semenya verdict shows what happens when 'womanhood' is an exclusive club (Gal-Dem, 02/05/2019)

Meer lezen?

• RoSa schrijft: Wie kan en mag beslissen wie een vrouw is en wie niet?
  
• Gender in de Pers: Intersekse in de sport (09/05/2019)
• Gender in de Pers: Menstruatiearmoede (11/04/2019)

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Ze wisten niet of ik een jongen of een meisje was: kennis, keuze en geslachtsvariaties: over het leven met en het kennen van intersekse condities in Nederland / Margriet Augustina Van Heesch, 2015 – RoSa-ex.nr.: A g/117
• Handreiking 10 keer vraag en antwoord over intersekse / Juul van Hoof & Miriam van der Have, 2016 – RoSa-ex.nr.: digitaal beschikbaar
• Gender in the twenty-first century: the stalled revolution and the road to equality / Shannon N. Davis, Sarah Winslow & David J. Maume, 2017 – RoSa-ex.nr.: FI d/64
• Sport, leisure and social justice / Jonathan Long, Thomas Fletcher & Beccy Watson (Eds.), 2019 – RoSa-ex.nr.: DIII5 a/57