Caster Semenya

De Zuid-Afrikaanse atleet Caster Semenya (1991-) is meervoudig en regerend Olympisch kampioen alsook wereldkampioen op de 800 meter. Al vroeg in haar carrière worden vragen gesteld over haar biologisch geslacht. In 2009, na haar gouden medaille op het WK, wordt ze voor het eerst verplicht om geslachtstesten te ondergaan. Semenya wordt hierop een jaar lang uit competitie geweerd, tot ze in juli 2010 groen licht krijgt van de World Athletics, voorheen bekend als de International Association of Athletics Federations (IAAF) om terug deel te nemen aan wedstrijden. 

Acht jaar later neemt de World Athletics een heel ander besluit, waardoor Semenya niet langer kan deelnemen aan haar favoriete atletieknummers: de 400 m, de 800 m en de 1500 m. Het besluit luidt niet dat ze “niet mag” deelnemen, maar “atletes die als vrouw door het leven gaan, mogen geen testosteronwaarden vertonen die vergelijkbaar zijn met die van mannen, of geen voordeel halen uit die hoge waarden”. Intersekse vrouwen als Semenya moeten in dat geval zware medicatie nemen om hun natuurlijke testosteronwaarden te doen zakken.

Liefde voor sport

Semenya wordt geboren als Mokgadi Caster Semenya op 7 januari 1991 in een dorp vlakbij de Zuid-Afrikaanse stad Polokwane en groeit op in het dorp Fairlie, dat net als haar geboorteplaats in de provincie Limpopo ligt. In het gezin Semenya zijn er naast Caster nog drie dochters en een zoon.  

Bron foto: Chell Hill / CC BY-SA

Sportief is ze altijd al geweest. Toch is haar eerste sportieve liefde niet hardlopen. Lopen neemt ze in eerste instantie op als onderdeel van haar training als voetballer. Wanneer ze zestien jaar is, wordt hardlopen haar grootste passie. Haar interesse in sport vertaalt zich ook in haar academisch traject. Caster Semenya volgt een universitaire opleiding Sportwetenschappen aan de Zuid-Afrikaanse North-West University (NWU), waar ze in 2018 haar bachelordiploma behaalt.  

Van veelbelovende jonge atleet naar wereldkampioen

Semenya's eerste officiële internationale atletiekdeelname dateert van 2008. Op zeventienjarige leeftijd neemt ze deel aan de 800 meter op de Wereld Junioren Kampioenschappen, al breekt ze er geen potten. Dat doet ze wel later op het jaar, op de Commonwealth Youth Games, waar ze goud behaalt op diezelfde 800 meter. 

Een jaar later staan de Afrikaanse Junioren Kampioenschappen op het programma. Semenya behaalt er goud op haar geliefde 800 meter, maar ook op de 1500 meter. De 800 meter wint ze op ongeziene wijze: niet alleen verbetert ze haar persoonlijk beste prestatie (met maar liefst vier seconden), ook slaagt ze erin een nieuw Zuid-Afrikaans record én een nieuw kampioenschapsrecord te vestigen. Bovendien is Semenya’s prestatie op dat moment ook de beste wereldjaarprestatie. Zo komt ze wereldwijd op de radar te staan.

Haar echte doorbraak volgt echter later op het jaar: Semenya slaat de atletiekwereld met verstomming en wint als achttienjarige debutant goud op de 800 meter op de wereldkampioenschappen atletiek.

Ze verbetert opnieuw de beste wereldjaarprestatie. Het levert Caster Semenya internationale roem op, maar niet iedereen is even lovend. Meteen klinken er stemmen die haar prestaties in vraag stellen, deels gebaseerd op haar “wel erg mannelijke” uiterlijk. Er wordt openlijk getwijfeld of ze wel een vrouw is.

Té snelle progressie, té “mannelijk”

Uiteindelijk vinden Semenya's snelle progressie en de twijfels over haar biologisch geslacht ook voldoende weerslag bij de officiële atletiekinstanties. World Athletics (dan nog IAAF) eist dat ze een geslachtstest ondergaat. De World Athletics verdedigt zich door aan te geven dat Semenya's progressie op de 800 meter en de 1500 meter van die aard is dat zo’n verbetering "normaal enkel bij dopinggebruik wordt waargenomen". Ze verdenken Semenya echter niet van dopinggebruik: door middel van de test willen ze slechts nagaan of haar medische/biologische "conditie" (hun woorden) een zeldzaam voordeel oplevert.  

In haar boek The Race to Be Myself beschrijft Semenya hoe ze deze eerste geslachtstest, vlak voor het WK van 2009 in Berlijn, heeft ervaren. Ze denkt dat ze in een ziekenhuis bloed en urine moet afstaan voor een dopingtest, maar in plaats daarvan wil een gynaecoloog haar geslachtsdeel bekijken. De resultaten van de test zijn - om evidente privacyredenen - nooit publiek gemaakt. 

Als Semenya twee weken later in Berlijn de halve finale heeft gewonnen, ontvangt ze opnieuw het verzoek zich te melden voor een medisch onderzoek. Een arts haalt een apparaat tevoorschijn en wil dat bij Semenya inbrengen om te controleren of ze een baarmoeder, eileiders, of niet-ingedaalde testikels heeft. Ze weigert dit te laten gebeuren en stemt er na overleg mee in om het onderzoeksapparaat achterwaarts te laten inbrengen. De resultaten van haar geslachtstest stuurt de World Athletics ‘per ongeluk’ per fax door naar een journalist. Uit dit onderzoek blijkt dat Semenya drie keer zo veel testosteron heeft als de gemiddelde vrouw. Als gevolg hiervan wordt het Zuid-Afrikaanse dorp waar ze vandaan komt overstelpt met journalisten uit de hele wereld. Tegelijk ontstaan er geruchten over het geslachtsdeel van Semenya, ook in de atletiekwereld. 

Semenya beschikt over een bepaald gen waardoor haar geslachtsklieren zich hebben ontwikkeld tot inwendige testikels, die testosteron aanmaken. Hoewel alle vrouwen testosteron in hun bloed hebben, zijn Semenya's testosteronwaarden op natuurlijke wijze hoger dan die van de gemiddelde vrouw. Wanneer dat het geval is, spreekt men van hyperandrogenisme.

Wat voor haar toekomstige carrière echter een doorslaggevende conclusie betekent, is dat Semenya als intersekse atleet mogelijks “een significant voordeel” heeft in haar disciplines. Zolang het onderzoek lopende is, moet Semenya verplicht aan de kant blijven bij internationale wedstrijden. Pas in juli 2010 krijgt ze het nieuws dat ze opnieuw in competities mag aantreden.

Internationaal debat over biologische diversiteit in de sport

De sportwereld zit al met het onderwerp in de maag sinds 1924, toen vrouwen voor het eerst mochten deelnemen aan de Olympische Spelen. De vaststelling dat mensen zowel vrouwelijke als mannelijke geslachtskenmerken kunnen hebben, en dat die kenmerken hun sportprestaties mogelijk kunnen beïnvloeden, maakt het lastig om sportdisciplines in categorieën in te delen. De discussies zijn geworteld in eeuwenoude debatten over de notie ‘vrouwelijkheid’. Deze worden gedefinieerd in termen van witte, cisgender vrouwelijke lichamen waardoor vooral zwarte vrouwen als sociaal onaanvaardbare afrwijkingen worden beschouwd. De regels omtrent de testosteronwaarden gaan dan ook niet zozeer over het beschermen van vrouwen, dan wel over het beschermen van een specifiek idee van wat het betekent om vrouw te zijn. Die norm is voornamelijk geënt op witte, cis vrouwen wiens lichamen de typische vrouwelijke biologische kenmerken hebben. 

Ook het idee dat er verschillen zijn in testosteron- en oestrogeenwaarden tussen zwarte en witte personen is een wijdverbreid, maar zeer controversieel idee. Zo bestaan er een aantal twijfelachtige onderzoeken die verschillen in oestrogeenwaarden bij mannen onderzoeken, die stellen dat zwarte mannen veel hogere waarden hebben dan andere mannen. Deze onderzoeken, evenals onderzoeken naar testosteronwaarden bij vrouwen, worden in twijfel getrokken door endocrinologen, biologen en artsen vanwege tegenstrijdige bevindingen op dit gebied. Ondanks het lopende onderzoek naar mannen- en oestrogeenwaarden lijkt World Athletics hier relatief weinig aandacht aan te besteden. Overigens is er ook bij mannen onderling een groot verschil in testosterongehalte. Bij mannen is er een verschil tussen de 7,7 en 29,4 nanomol per liter bloed zit. Toch wordt er aan mannen geen maximum testosterongehalte opgelegd. 

Semenya krijgt immense steun van haar landgenoten en wordt op korte tijd een waar nationaal symbool. Voor veel van haar landgenoten is wat Semenya overkomt een vorm van racisme.

Zij zeggen dat het geen toeval is dat vrouwen zoals Semenya er worden uitgepikt door de World Athletics. Semenya is voor hen een symbool van de uitbuiting van zwarte mensen door de eeuwen heen. Semenya schrijft zelf ook in haar boek dat de atletiekfederatie jonge, meestal zwarte, intersekse atleten uit lage inkomenslanden, de toestemming gaf te blijven hardlopen als zij hun niet-ingedaalde testikels lieten verwijderen. Annet Negesa, hardloper uit Oeganda, is een van de topsporters in de juniorcategorie die in opdracht van World Athletics een ingrijpende operatie heeft ondergaan om ervoor te zorgen dat ze kan blijven concurreren. De complicaties als gevolg van de ingreep hadden een negatieve impact op zowel de mentale als fysieke gezondheid van Negesa. 

Het African National Congress (ANC) beschuldigt World Athletics in 2018 van ‘flagrant racisme’ vanwege de nieuwe regelgeving over testosteronniveaus. De woordvoeder van de ANC, Pule Mabe, vergelijkt de nieuwe regels met het overheidsbeleid in de apartheid in Zuid-Afika, waarin een onrechtvaardige regering specifieke wetten uitgevaardigde om bepaalde activisten te onderdrukken. Hij ziet een vergelijking met World Athletics die dezelfde tactiek gebruikt om Semenya en anderen uit te sluiten. Hij noemt het een “onrechtvaardige en flagrant racistische poging” van de World Athletics. 

Ook Meokgo Matuba, de secretaris-generaal van de vrouwenliga van het ANC, beschrijft de nieuwe regelgeving als een "gezamenlijke poging om sommige racistische slechte verliezers te plezieren die het niet kunnen hebben dat een zwarte vrouwelijke atleet de wereld domineert”. 

Met deze quote verwijst Meokgo Matuba naar de uitspraken die plaatsvonden op de Olympische Spelen van 2016. Het podium van de Olympische Spelen van 2016 in Rio bestaat uit een volledig zwart, Afrikaans podium. Alle drie de atleten, Caster Semenya (gouden medaille), Francine Niyonsaba (zilveren medaille) en Margaret Nyairera (bronzen medaille), produceren een hoog testosterongehalte. Na de Spelen zei Joanna Jozwik uit Polen, die vijfde werd, dat ze blij was dat ze als “tweede wit persoon” over de streep kwam en dat ze zich een “zilveren medaillewinnares” voelde. Lynsey Sharp, zesde plaats, uit Groot-Brittannië zei dat ze vertrouwde op “mensen aan de top” om het “probleem” op te lossen. Semenya spreekt zich uit over deze uitspraken in een interview met Time: “Het werd een raciale situatie. Gevolgd door discriminatie en vervolgens gebrek aan respect. Waar is de sportiviteit?”. Semenya vindt dat de wereldatletiek ervoor zorgt dat vrouwen elkaar gaan haten door vrouwen van vrouwen te scheiden. De World Athletics leert op deze manier mensen hoe ze moeten discrimineren. Ze betoogt dat een dergelijke focus vrouwen “monddood” maakt. 

Semenya wordt al snel ook op internationaal niveau een belangrijk icoon voor de mensenrechten.

Semenya kondigt aan dat er een kinderversie uitkomt van haar boek The Race to Be Myself. Met dit boek wil Semenya bewustwording creëren rondom intersekse variaties. Ze benadrukt de schadelijke impact van invasieve praktijken op het leven van intersekse personen, vooral bij meisjes. Met de kinderuitgave moedigt ze ouders aan om met hun kind in gesprek te gaan. Daarnaast streeft Semenya ernaar atleten te helpen en beschermen met het boek. Ze wil atleten leren hoe ze in zichzelf kunnen investeren en autoriteiten kunnen uitdagen.

Ongewild en onbedoeld groeit Semenya stilaan uit tot het onderwerp van een internationaal debat over biologisch geslacht, gender, feminisme, seksisme en racisme in de sportwereld, maar ook daarbuiten. De vraag hoe er met biologische diversiteit dient te worden omgesprongen in één van de meest binaire werelden - die van de sport - klinkt luider.

Het debat blijft - ook nu nog - verhit, maar ook buiten de sport worden binaire m/v-onderverdelingen in vraag gesteld en krijgen intersekse variaties steeds meer aandacht als grond van discriminatie.

Terugkeer met resultaat

In de tweede helft van 2010 loopt en wint Semenya nog wel wedstrijden, maar er volgen geen overwinningen van het kaliber van vóór haar uitsluiting. Ook blessures spelen haar parten. Het is op de Wereldkampioenschappen van 2011 dat ze haar grote terugkeer maakt. Ze domineert de finale van de 800 meter, maar wordt vlak voor de finish toch nog ingehaald door de Russische atleet Savinova: een zilveren medaille dus voor Semenya. In 2017 wordt Savinova echter officieel beschuldigd van en uitgesloten vanwege dopinggebruik, met diskwalificatie van haar voorgaande prestaties als gevolg. Zes jaar na datum wordt Semenya's zilveren medaille zo  alsnog omgezet in goud. 

Dat de Zuid-Afrikaanse bevolking, maar ook de regering en de Zuid-Afrikaanse atletiekbond ondertussen als een blok achter Semenya staan, wordt duidelijk op de Olympische Spelen van 2012. Het is zij die de vlag van haar land mag dragen tijdens de openingsceremonie, een hele eer voor een sporter. Een tweede keer in korte tijd eindigt Semenya achter Savinova, met opnieuw een zilveren medaille voor de 800 meter. Ook deze medaille zal later omgezet worden in goud.

Bron foto: Tab59 from Düsseldorf, Allemagne / CC BY-SA

Ondertussen mag Caster Semenya zich ook OIB in The Order of Ikhamanga noemen, wat een burgeronderscheiding is in Zuid-Afrika die prestaties op het gebied van kunst, cultuur, literatuur, muziek, journalistiek en sport erkent. De OIB lint komt overeen met het brons en is een grote eer in Zuid-Afrika. In 2014 krijgt Semenya deze burgeronderscheiding voor haar prestaties in de atletiek. 

Rechtszaak Dutee Chand en nog meer overwinningen

In 2015 spant een andere intersekse atleet, de Indische sprinter Dutee Chand, een zaak aan tegen de World Athletics (en het AFI, de Indische Atletiekbond). Net als Caster Semenya heeft Chand een te hoge testosteronwaarden en wordt ze gedwongen medicatie te slikken om te mogen deelnemen aan wedstrijden. Chand vecht de maatregel aan en krijgt gelijk van het Internationaal Sporttribunaal. “Er is onvoldoende bewijs dat Chand sportief voordeel geniet door haar aangeboren hoge testosteronspiegel”, luidt het vonnis. De World Athletics krijgt twee jaar de tijd om het tegendeel te bewijzen. Na de uitspraak in deze rechtszaak stopt Semenya met het nemen van een reeks hormonenpillen. Eind 2009 begon Semenya in het geheim met het innemen van deze pillen om haar van nature hoge testosteronwaarden terug te brengen naar het niveau dat World Athletics accepteert. Tijdens de hormonale behandeling van 2009 tot 2015 voelde Semenya zich zo neerslachtig, dat ze moeite had om op te staan. Gedurende de Olympische Spelen tussen 2011 en 2015 leefde ze met de bijwerkingen van de hormonen en bleef ze de medailles en de records aan elkaar rijgen. 

Zo wordt Semenya in 2016 de eerste atleet (v/x/m) die zowel de 400, de 800 en de 1500 meter wint op de Zuid-Afrikaanse atletiekkampioenschappen. Later dat jaar wint ze goud op haar geliefde 800 meter op de Olympische Spelen in Rio. 2017 levert haar een gouden medaille op de 800 meter en een bronzen medaille op de 1500 meter op het WK atletiek in Londen. 

Nieuwe regels voor hyperandrogene atleten

In april 2018 bedenkt de World Athletics opnieuw nieuwe regels voor hyperandrogene atleten, waartegen Semenya in juni van datzelfde jaar in beroep gaat. Volgens de regels van 2018 worden atleten verplicht hun testosteronwaarden te verlagen tot minder dan 5 nanomol per liter om deel te nemen aan de afstanden tussen de 400 m en de 1500 m. Atleten die toch willen meedoen, zullen medicijnen moeten nemen zoals hormonale anticonceptiva, om deze gedurende ten minste zes maanden onder de grens van 5 nanomol per liter te brengen. De gemiddelde testosteronwaarde bij vrouwen zit tussen de 0,12 en 1,79 nanomol per liter. Semenya, die drie keer zoveel testosteron heeft als de gemiddelde vrouw, mag sindsdien niet meer deelnemen aan die afstanden. 

Begin mei 2019 velt het Hof van Arbitrage voor Sport een vonnis. Ze geven Semenya ongelijk. Het besluit is als volgt: "ofwel moeten atleten die niet voldoen aan de testosteronnormen medicatie nemen ofwel moeten ze 'bij de mannen deelnemen'". Bij de uitspraak van het Hof van Arbitrage voor Sport wordt de testosteronbeperking enkel opgelegd in Caster Semenya's disciplines: de 800, de 400 en de 1500 meter. Andere atletiekdisciplines worden niet geviseerd. 

In maart 2023 stemt het bestuursorgaan World Athletics voor het verlagen van de toegestane hoeveelheid testosteron in het bloed voor hyperandrogene atleten. Volgens deze nieuwe regels zullen intersekse atleten in vrouwencompetities verplicht zijn hun testosteronniveau te verlagen tot minder dan 2,5 nanomol per liter. Daarnaast moeten atleten ook twee jaar onder deze drempel blijven om internationaal te kunnen concurreren. De nieuwe regels omvatten nu wel alle baanevenementen. Bij de aankondiging van deze veranderingen in maart 2023 treft dit dertien intersekse atleten die niet kunnen deelnemen aan de baan- of sprintevenementen in Boedapest.

Opnieuw in beroep

Na het ondergaan van twee geslachtstesten neemt Semenya een advocaat onder de arm om haar privacy en mensenrechten in de toekomst te beschermen. Ze gaat in beroep bij het Zwitsers Hooggerechtshof. Aangezien het Hof van Arbitrage voor Sport in Zwitserland gevestigd is, valt het - en dus ook de besluiten ervan - onder Zwitserse wetgeving. 

In juni 2019 oordeelt het Hooggerechtshof dat de World Athletics de nieuwe testosteronregels (tijdelijk) dient te schorsen, waardoor Semenya weer deel kan nemen aan wedstrijden in de drie geviseerde disciplines, een uitzondering die trouwens specifiek voor Semenya geldt, niet voor andere hyperandrogene atleten.

Eind juli 2019 beslist het Hooggerechtshof in Zwitserland dan weer dat Semenya niet mag deelnemen aan het WK atletiek in Doha, Qatar in oktober van dat jaar, zolang haar beroep tegen de beslissing van de World Athletics over verplichte hormoontherapie loopt. Deelnemen mag wel als ze aan de regels van de World Athletics voldoet (en dus de zware medicatie neemt om haar natuurlijke testosteronniveaus tegen te gaan). 

In september 2020 wijst het Zwitsers gerecht haar beroep tegen de testosteronregel van World Athletics af. Dat betekent dat de tweevoudige Olympische kampioen testosteronremmers zou moeten gebruiken om haar van nature hoge waarden kunstmatig te verlagen als ze haar favoriete afstand, de 800 meter, wil rennen. Hoewel Semenya zich nog niet uitspreekt over een mogelijk vervolg bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, toont ze zich strijdvaardig:

In juli 2023 oordeelt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EVRM) echter dat de World Athletics discrimineert en de mensenrechten van Caster Semenya heeft geschonden. Het EVRM concludeert dat Semenya in haar strijd tegen beperkingen op testosteronwaarden voor vrouwelijke atleten tekort is gedaan door het Zwitserse rechtensysteem. Ze stellen dat Zwitserland Semenya’s klachten niet voldoende institutioneel en procedureel heeft onderzocht. Het EVRM oordeelt daarbij dat Semenya’s klachten over discriminatie als gevolg van de World Athletics regels inzake intersekse variaties “gegrond en geloofwaardig” zijn. Toch trekken ze die regels zelf niet in twijfel. 

Volgens het oordeel van de zeven EVRM-rechters worden de rechten van Semenya geschonden onder artikel 14 (discriminatie) van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Daarnaast wordt het Zwitsers federale tribunaal ook schuldig bevonden aan schending van artikel 13, omdat ze Semenya geen effectief middel bieden tegen discriminatie. In reactie hierop stelt de World Athletics dat haar regelgeving “noodzakelijke, redelijke en proportionele middelen zijn om eerlijke concurrentie in de vrouwelijke categorie te waarborgen”. Intussen blijven de regels, goedgekeurd door de Raad van World Athletics in maart 2023, van kracht. 

De uitspraak van het EVRM gaat over de schending van haar mensenrechten, en niet over haar recht om te concurreren. Hoewel het niets verandert aan de regels van de World Athletics, markeert het wel een persoonlijke overwinning voor Semenya en een bredere triomf voor atleten wereldwijd. Het betekent dat sportbesturen over de hele wereld moeten erkennen dat mensenrechten van toepassing zijn op hun atleten.

In de pers:

• Caster Semenya: ‘Ouders moeten beseffen dat hun kind zoals ik kan zijn’ (NRC, 22/12/2023)
• Caster Semenya: ‘How would I label myself? I’m an African. I’m a woman. I’m a different woman’ (The Guardian, 28/10/2023)
• Atlete Caster Semenya zal blijven vechten terwijl World Athletics beslissing Zwitsers gerecht toejuicht (De Standaard, 09/09/2020)
• Track's Caster Semenya Loses Appeal to Defend 800-Meter Title (The New York Times, 08/09/2020)
• The Caster Semenya verdict shows what happens when 'womanhood' is an exclusive club (Gal-Dem, 02/05/2019)
• Caster Semenya: "Ik wil jonge vrouwen blijven inspireren"(De Standaard, 01/05/2019)

Meer lezen?

• RoSa thema: Biologische diversiteit
• RoSa thema: Begripsverwarring
• RoSa schrijft: Wie kan en mag beslissen wie een vrouw is en wie niet?
  
• Gender in de Pers (09/05/2019): Intersekse in de sport

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Ze wisten niet of ik een jongen of een meisje was: kennis, keuze en geslachtsvariaties: over het leven met en het kennen van intersekse condities in Nederland / Margriet Augustina Van Heesch, 2015 – RoSa-ex.nr.: A g/117
• Handreiking 10 keer vraag en antwoord over intersekse / Juul van Hoof & Miriam van der Have, 2016 – RoSa-ex.nr.: digitaal beschikbaar
• Gender in the Twenty-First Century: The Stalled Revolution and the Road to Equality / Shannon N. Davis, Sarah Winslow & David J. Maume, 2017 – RoSa-ex.nr.: FI d/64
• Sport, Leisure and Social Justice / Jonathan Long, Thomas Fletcher & Beccy Watson (Eds.), 2019 – RoSa-ex.nr.: DIII5 a/57