hier komen promoties & acties

16.02 | Genderrollen in oorlogstijden

RoSa vzw licht elke twee weken een specifiek gendergerelateerd thema uit of bespreekt de genderdimensie van een actueel thema. Deze week staan we stil bij hoe oorlog traditionele genderrollen kan versterken.

Gepubliceerd op 16/02/2023


In tijden van oorlog worden traditionele genderrollen vaak bevestigd en verstevigd. Vorig jaar werd dat opnieuw duidelijk toen Rusland Oekraïne binnenviel. Mannen worden in beide landen verplicht om mee te vechten, terwijl Oekraïense vrouwen met (al dan niet hun eigen) kinderen het land ontvluchten en aan een zoektocht naar een veilig onderkomen beginnen. Wat is de impact van die gegenderde en binaire opsplitsing van rechten en plichten van het volk? We zoeken het uit in deze Pers:pectief. 

Vrouwen en kinderen eerst

Na de Russische inval op 24 februari 2022 verbiedt de Oekraïense regering mannen tussen achttien en zestig jaar om het land te verlaten. Mannen die drie of meer kinderen ten laste hebben, alleenstaande vaders zijn van kinderen jonger dan 18, of een kind of persoon ten laste hebben met een handicap, mogen de grens wel oversteken. 

Niet alleen mannen worden afgewezen bij de oversteek naar buurlanden: ook trans vrouwen worden teruggestuurd aan de grens. Volgens The Guardian zou het om honderden vrouwen gaan, waaronder ook personen die officieel als vrouw geregistreerd staan. 

Het is ook Knack-journalist Ann Peuteman niet ontgaan dat vrouwen en mannen in tijden van oorlog andere rechten en rollen worden toebedeeld. In een opiniestuk haalt Peuteman aan dat ze niet inziet waarom kinderen die niet afhankelijk zijn van moedermelk beter door hun moeder dan door hun vader vergezeld kunnen worden tijdens hun vlucht uit het land. 

Het principe ‘vrouwen en kinderen eerst’, ook wel de Birkenhead drill genoemd, is niet nieuw en wordt overal ter wereld toegepast in noodtoestanden. In de introductie van Women and Children First: Feminism, Rhetoric, and Public Policy (2005) stellen auteurs Patrice DiQuinzio en Sharon M. Meagher dat dit principe paternalistisch is. Het zou vrouwen de mond snoeren en geen keuze laten over hoe zij wensen om te gaan met de noodsituatie in kwestie. Tegelijk dwingt het mannen om alleen achter te blijven en, vaak in het geval van oorlog, de wapens op te nemen. Mannen worden dus voorgesteld als beschermers en vechters, vrouwen als kwetsbaar en in nood aan bescherming. Peuteman haalt aan dat de argumenten om het principe goed te praten seksistisch zouden zijn:

Mannen aan het front, vrouwen aan de haard?

De gevolgen van de toepassing van het ‘vrouwen en kinderen eerst’- principe kunnen groot zijn. Eerder dit jaar schreven we al over de huidige positie van vrouwen in Afghanistan. Door de twintig jaar lange oorlog tussen de taliban en de Verenigde Staten en haar geallieerden kwamen veel Afghaanse mannen om. Vandaag zijn heel wat Afghaanse gezinnen en families dus afhankelijk van het inkomen van vrouwen. Op het eerste zicht kan het lijken alsof deze verantwoordelijkheid de deur opent voor vrouwenemancipatie, maar de realiteit leert ons dat het Afghaanse vrouwen, en daarmee de volledige samenleving, net in een kwetsbare positie heeft gebracht. In 2022 ontzeggen de taliban vrouwen het recht op onderwijs en de toegang tot bepaalde arbeid. Niet alleen vrouwen, maar ook alle familieleden die afhankelijk zijn van hun inkomen, bevinden zich nu dus in een onzekere positie.

Traditionele genderrollen kunnen ook versterkt worden tijdens een oorlog, zowel in realiteit als in berichtgeving over de oorlogssituatie. Zo zien we dat vrouwen die in een oorlogsgebied blijven, dat vaker doen om voor (gewonde) soldaten te zorgen dan om zelf mee te vechten, al zijn hier uiteraard uitzonderingen op. De berichtgeving over zorgende en bezorgde vrouwen, vaak gelinkt aan moederschap, kan zelfs ingezet worden als propaganda. In november van vorig jaar uitte een groep Russische moeders hun ongenoegen over de manier waarop tienduizenden mannen, waaronder hun zonen, mannen en vaders, naar de frontlinie worden gestuurd zonder enige vorm van opleiding. Daarnaast maken ze zich ook zorgen over de gezondheid en levensomstandigheden van deze mannen. Het zijn onder andere organisaties zoals The Committee of Soldiers Mothers of Russia, dat in 1989 werd opgericht, die aan de alarmbel trekken. Het in 2022 opgerichte Council of Mothers and Wives, uit hun ongenoegen ook publiekelijk. Beide organisaties kunnen nauwelijks opereren in Rusland

Het verdriet en de kwaadheid van moeders en vrouwen is zowel nationaal als internationaal herkenbaar voor velen, en het imago van Putin en bijgevolg de oorlog in Oekraïne dreigt te lijden onder deze kritiek. Daarom beslist Putin in november van vorig jaar om samen te zitten met enkele moeders en vrouwen om naar hen te luisteren en hen gerust te stellen. Hij kiest de vrouwen strategisch uit, en nodigt alleen medestanders uit die niet kritisch kijken naar de oorlog die hij voert. 

Berichtgeving over oorlog gaat vaak gepaard met beelden van mannen van alle leeftijden die de wapens opnemen, of politieke leiding nemen over de situatie. Beide beelden bevestigen traditionele ideeën omtrent mannelijkheid: heldhaftigheid, agressie, fysieke fitheid en intellect, bijvoorbeeld. Dat zien we ook terug in de verslaggeving over de oorlog in Oekraïne. Zo zegt de Oekraïense Belg Vlad Polyanskiy in een interview met VRT NWS dat Oekraïense president Zelensky “stalen ballen” heeft: "Wij hebben hem zich extreem mannelijk en met extreem veel moed zien gedragen tijdens deze oorlog. Hij heeft stalen ballen.”, aldus Polyanskiy. 

Toch zien hoogleraren Kristin Skare Orgeret en Bruce Mutsvairo in MO* dat er meer ruimte wordt gemaakt om los te breken van deze genderstereotypen in de berichtgeving over de oorlog in Oekraïne. Reportages en foto’s tonen huilende mannen die afscheid nemen van hun familie en vrienden, met angst in hun ogen voor wat zal komen. Sommige mannen spreken zich ook uit tegen het verbod om het land te verlaten, en klagen aan dat ze verwacht worden mee te vechten zonder training. 

Anderzijds hebben oorlogen soms onbedoeld een positieve impact op vrouwenemancipatie, vooral op grondgebieden waar zich geen gevechten afspelen. De Eerste Wereldoorlog wordt bijvoorbeeld vaak gezien als een ijkpunt in de emancipatie van vrouwen in Europa. Omdat een groot deel van de mannelijke bevolking op dat moment aan het front vecht, krijgen vrouwen tijdens die periode nieuwe verantwoordelijkheden. Hun plaats binnen het gezin wordt belangrijker, maar ze voeren tegelijkertijd ook jobs uit die voordien uitsluitend door mannen werden uitgevoerd. Toch wordt de maatschappelijke rol van de vrouw in die periode vooral beperkt tot een zorgende rol, bijvoorbeeld door te zorgen voor de overgebleven familieleden of als verpleegkundige aan de slag te gaan om gewonde soldaten te verzorgen. Hoewel het de intentie was dat vrouwen na de oorlog terugkeerden naar hun traditionele rollen binnenshuis, hadden vrouwen bewezen dat hun aanwezigheid in verschillende arbeidssectoren ook na de oorlog een meerwaarde zou kunnen zijn. 

Enerzijds worden traditionele opvattingen over mannelijkheid en vrouwelijkheid dus bevestigd in tijden van oorlog, en anderzijds zijn er oproepen om ze te doorbreken. 

Seksueel geweld als oorlogswapen

Vrouwen en mannen worden op verschillende manieren getroffen door de oorlog, ook in het soort geweld waar ze het vaakst mee te maken krijgen als burgers.

Seksueel geweld is een veelvoorkomende vorm van geweld waar vrouwen mee te maken krijgen tijdens oorlogen: het is een goedkoop wapen waarmee duizenden burgers vernederd, gekwetst, en zelfs tot terugtrekking gedreven kunnen worden. In onze Pers:pectief van 3 juni 2021, Systematische verkrachting als oorlogswapen, haalden we al verschillende voorbeelden van oorlogen aan waarin vrouwen en meisjes verkracht werden.

In het overgrote deel van de gevallen van systematische verkrachting en andere vormen van seksueel geweld als oorlogswapen zijn vrouwen de slachtoffers. Toch wordt dit wapen niet alleen op vrouwen gericht: ook mannen kunnen ermee te maken krijgen en aan dezelfde langdurige gevolgen ervan lijden. In dat geval wordt het geweld vaak gezien als een aantasting van hun mannelijkheid, en in gevallen van genitale mutilatie is het ook een manier om te voorkomen dat bepaalde bevolkingsgroepen nog kinderen kunnen krijgen. Zo werden mannen opgesloten en seksueel gefolterd tijdens de Bosnische burgeroorlog, en in Oekraïne zou dat nu opnieuw gebeuren. Zo vertelt de Gentse wondzorgspecialist Ihor Vitenko, die af en toe naar Oekraïne reist om er hulp te verlenen, in De Morgen dat hij er gecastreerde mannen ziet in burgerziekenhuizen. Een ander voorbeeld waarbij mannen systematisch verkracht werden als oorlogsdaad, is tijdens de revolutie tegen de Libische kolonel Kadhafi in 2011. Daar werd het gebruikt als strategie om terreur te zaaien onder de bevolking: mannen zouden zich dermate schamen om wat hen is overkomen “als man”, dat ze zich nauwelijks nog durven vertonen in het openbaar en al helemaal geen vooraanstaande rol meer willen opnemen die een bedreiging zou kunnen vormen voor de kolonel. 

Gender naast het slagveld

Journalist Azadeh Moaveni en activist Chitra Nagarajan benadrukken in Al Jazeera dat het belangrijk is om de gegenderde gevolgen van oorlogen en vormen van geweld mee in rekening te brengen wanneer er wordt nagedacht over internationale steunacties en eventuele sancties. Alleen dan kunnen er acties gevoerd worden die àlle burgers beschermen en veilig opvangen, aldus Moaveni en Nagarajan.

In de pers:

Meer weten?

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

Bron hoofdafbeelding en banner: Patrick Hendry via Unsplash

#Nieuwsbrief #Pers:pectief #RoSaSchrijft #Gender #Oorlog #Rolpatronen #Mannelijkheid #Vrouwelijkheid #Seksueel #Geweld #Oorlogswapen

Op de hoogte blijven van RoSa thema's en actua?

Ontvang onze tweewekelijkse Pers:pectief waarin we een actueel of onderbelicht thema bespreken vanuit een genderperspectief, of kies voor onze driemaandelijkse Uitgelezen met tal van boekrecensies, interviews, de nieuwste aanwinsten in onze almaar groeiende collectie en nog veel meer, telkens rond één specifiek thema.

Schrijf je in