01.02 | Gender & vleesconsumptie

Gepubliceerd op 01/02/2024

De consumptie van vlees wordt al jaren onder de loep genomen en in vraag gesteld. De impact van vleesproductie op het klimaat wordt bijvoorbeeld al decennialang onderzocht, alsook de mogelijke gezondheidsrisico’s en -voordelen ervan. Ook de manier waarop vlees op onze borden terechtkomt wordt steeds vaker aan de kaak gesteld. 24 januari van dit jaar deden er nog beelden van een konijnenkwekerij in Hoogstraten de ronde, bijvoorbeeld. De verontwaardiging over de manier waarop er met de dieren werd omgegaan was groot, zeker omdat de kwekerij voordien omschreven werd als een ‘voorloper in dierenwelzijn’.

Samen met de verhoogde aandacht voor (de impact van) vleesconsumptie, stijgt het aantal veganisten en vegetariërs wereldwijd. Veganisme is een levenswijze die voortkomt uit de ethische overtuiging dat mens en dier gelijkwaardig zijn, zowel onderling als tegenover elkaar. Eetwaren zoals vlees, vis, zuivel, eieren en honing vind je daarom niet terug op het bord van veganisten. Ook lederen producten worden veelal door hen gemeden, net als bezoekjes aan de zoo en cosmeticaproducten waar dierenproeven of dierlijke ingrediënten aan te pas zijn gekomen. Vegetariërs laten vlees en vis achterwege, maar consumeren wel nog dierlijke bijproducten zoals zuivel en eieren.

In sommige delen van de wereld, zoals in boeddhistische samenlevingen, zijn deze twee praktijken al eeuwen een traditie, terwijl ze in westerse samenlevingen vrij recent zijn. Uit een studie die werd uitgevoerd in tien EU-lidstaten blijkt dat meer dan de helft van de Europeanen bewust minder vlees eet. Wanneer we kijken naar wie dat precies zijn, valt het op dat vooral vrouwen vegetarisch en veganistisch eten: in België is 81% van de veganisten een vrouw. Daarnaast zouden mannen niet alleen vaker vlees eten, maar het ook in grotere porties consumeren dan vrouwen.

Hoe komt het dat vrouwen dierlijke producten vaker en in grotere aantallen vermijden dan mannen?

Bepalen genderrollen wat er op ons bord ligt?

Een mogelijke verklaring voor deze grote verschillen wordt gezocht bij genderrollen. Ideeën rond mannelijkheid en vrouwelijkheid zouden mee beïnvloeden wat er op ons bord ligt. 

Jagers, spierbundels en kostwinners

Vleesconsumptie wordt vaker met mannelijkheid dan met vrouwelijkheid in verband gebracht. Zo worden er regelmatig evolutionaire en historische redenen aangegeven van waarom mannen vaker en meer vlees consumeren dan vrouwen. Mannen zouden ooit hebben ingestaan voor de jacht op dieren, terwijl vrouwen achterbleven om voedsel te verzamelen: het zou dus in hun genen zitten om op dieren te jagen én vlees te consumeren. Daarnaast wordt dit evolutionair argument ook gebruikt om mannen ervan te overtuigen dat het hun biologische rol is om kostwinner te zijn van hun familie. Volgens deze redenering eten ‘echte mannen’ dus vlees. 

Hoewel het stereotiepe idee van de ‘zorgzame, bessenplukkende vrouw’ en de ‘stoere, jagende man’ wijdverspreid is, wordt de ‘jager-verzamelaar theorie’ steeds vaker verworpen. In 2023 werd de mythe nogmaals ontkracht door een groep Amerikaanse antropologen. Zij en tal van andere onderzoekers baseren zich op archeologische vondsten om te concluderen dat vrouwen ook jaagden op groot wild. Het idee van de man als jager en bij uitbreiding kostwinner, zou dus niet kloppen. 

Ook Veerle Rots, prehistorisch archeoloog aan de Universiteit Luik, stelt de aanname van een gegenderde verdeling bij prehistorische voedselverzameling in vraag:

Naast het feit dat de theorie in vraag wordt gesteld, biedt ze ook geen hedendaagse maatschappelijke verklaring voor het feit dat mannen vaker en meer vlees eten. In westerse samenlevingen wordt immers amper nog gejaagd, en houdt de consumptie van vlees niet meer in dan een trip naar de slagerij of supermarkt. 

Dat zegt ook veganistische activist Ed Winters, beter bekend als Earthling Ed. Hij stelt dat, zelfs als mannen vandaag vlees zouden moeten (willen) eten omdat ze ooit jagers waren, het niet per se het doden en eten van dieren is dat destijds belangrijk was:

Hoewel Winters hier wil afstappen van de link tussen mannelijkheid en vlees eten, benadrukt hij de genderrol van mannen als kostwinner zonder die in vraag te stellen.

Deze intussen weerlegde evolutionaire argumenten zorgen er nog altijd voor dat vlees eten geassocieerd wordt met lichamelijke fitheid en kracht bij mannen. Dierlijke eiwitten worden bijvoorbeeld in verband gebracht met testosteron en spiermassa, twee aspecten die voornamelijk gezien worden als tekens van mannelijkheid, en bovendien nodig zijn om succesvol te jagen en dus kostwinner te zijn.

Soy boys en macho mannen

Dat deze argumenten in fel contrast staan met eigenschappen die voornamelijk geassocieerd worden met vrouwelijkheid, zoals zorgzaamheid, (fysieke) onderdanigheid, en empathie, is niet toevallig. Dat illustreert ook het concept van de Man-Box, gepopulariseerd door docent en activist Tony Porter. De Man-Box is een verzameling van beperkende maatschappelijke ideeën over mannelijkheid. Wie niet aan die verwachtingen voldoet, en dus niet in de doos past, wordt vaak geconfronteerd met negatieve consequenties. Die wordt uitgelachen, uitgescholden, uitgesloten of zelfs fysiek bedreigd. Het valt op dat wat buiten de Man-Box valt, geassocieerd wordt met ‘meisjes-achtig’ of homoseksueel zijn.

Mannen die geen vlees eten, vallen dus vaak buiten de Man-Box. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de term ‘soy boy’. De term wordt voornamelijk gebruikt in de manosfeer: online gemeenschappen van mannen die zich verzamelen rond thema’s als vrouwenhaat, antifeminisme en racisme. Een ‘soy boy’ is een pejoratieve term die verwijst naar een man die over onvoldoende mannelijke karakteristieken beschikt en daarom te vrouwelijk zou zijn, met name omdat hij geen vlees consumeert maar wel bijvoorbeeld sojaproducten. Opvallend: de term wordt niet uitsluitend voor veganisten of vegetariërs gebruikt, maar voor zowat elke man die niet in de Man-Box past. De verwijzing naar soja is niet toevallig: deze plant wordt door velen gelinkt aan vrouwelijkheid omdat hij oestrogeen bevat. De aanname dat mannen die (te) veel soja consumeren daardoor ook (biologisch) vrouwelijker worden, zou echter niet kloppen. Het oestrogeen in sojaproducten is van plantaardige oorsprong, en wordt anders opgenomen door het menselijk lichaam dan oestrogeen van dierlijke en menselijke oorsprong, waardoor het geen effect zou hebben op de hormoonbalans.

De term ‘soy boy’ wordt vandaag, zoals wel vaker gebeurt bij termen die in oorsprong bedoeld waren om mensen van een bepaalde groep te denigreren, opgeëist door heel wat (veganistische) mannen. Bijvoorbeeld door Austin Archer, een Amerikaanse content creator. In 2021 ging hij viraal op TikTok met zijn lied ‘Soy Boy’. Daarin daagt hij een beperkende invulling van mannelijkheid uit met songteksten als “No I don’t like to take charge. I’m a feminist anti-racist and my muscles are not large. Sometimes I cry and sometimes I dance, sometimes I like to be romanced. I’m a soy boy.” 

Gezien de link tussen mannelijkheid en vlees eten is het geen toeval dat manosfeer-rolmodellen als Andrew Tate en Jordan Peterson zich uitspreken tegen veganisme en plantaardige diëten, en zelf aanhangers zeggen te zijn van carnivorisme. Peterson overleefde een tijdje op een dieet van rood vlees, water, en zout. Op sociale media platform X laat Tate dan weer weten dat veganisten niet welkom zijn bij hem:

De link tussen mannelijkheid en het consumeren van vlees wordt dus ook in deze (online) gemeenschappen herbevestigd. 

Amber Peeters, communicatiewetenschapper die momenteel onderzoek voert aan de Universiteit van Antwerpen naar de link tussen mannelijkheid en vleesconsumptie, nuanceert dit verband echter. Ze benadrukt dat niet alle mannen gelijk zijn, en dat er verschillen zijn in mannelijke identiteiten. Die verschillen hebben een invloed op de houding van mannen ten opzichte van vleesconsumptie. Daarnaast benadrukt ze ook dat vrouwen evenzeer gehecht zijn aan vlees:

Peeters voegt daaraan toe dat, naarmate men nieuwe normen hanteert over mannelijkheid, zowel mannen als vrouwen minder vlees eten en meer bereid zijn om hun vleesverbruik af te bouwen: “Vrouwen die zichzelf erg mannelijk voelen, zijn volgens die logica minder aan vlees gehecht. Het lijkt erop dat we vandaag een kantelpunt meemaken,” vertelt ze in De Standaard. 

Ook buiten de digitale wereld wordt duidelijk dat er een link bestaat tussen gender en vleesconsumptie. In reclames wordt bijvoorbeeld ingespeeld op de mannelijke associatie van vlees eten, stelt feministische auteur Carol J. Adams. In The Sexual Politics of Meat (1990) verzamelt en bespreekt ze enkele voorbeelden van zulke reclames, zoals die van een Amerikaanse fastfoodketen waarbij een naakte vrouw naast een hamburger poseert. Ze bekritiseert deze advertenties en stelt dat vrouwenlichamen gebruikt worden om vlees te verkopen aan mannen, en dat vindt ze niet toevallig:

Ook activist Ed Winters merkt op dat marketing- en reclamebureaus inspelen op genderrollen door geseksualiseerde beelden van vrouwen te gebruiken om vlees te verkopen aan mannen, en stelt zich vragen bij de symboliek hierachter: 

Ook gedragswetenschapper Daniel L. Rosenfeld valt op dat mannelijkheid een belangrijk aspect vormt in reclames voor vleesproducten. Volgens hem hebben dergelijke advertenties een invloed op de beslissing van mannen om vlees al dan niet te blijven consumeren: 

Klimaatactivist en veganist Isaias Hernandez, online beter bekend als Queer Brown Vegan, kijkt verder dan reclame voor vleesproducten en vindt ook in advertenties voor petroliumproducten boodschappen over mannelijkheid terug. In zijn blog legt hij petromasculinity uit, een term die wijst op de link tussen identiteit en fossiele brandstoffen zoals gas en olie. Het verband tussen mannelijkheid en dominantie dat Carol J. Adams maakt, ziet Hernandez hier ook terug. Klimaatverandering is vaak een van de redenen waarom vegetariërs en veganisten vlees achterwege laten. Is het dan toevallig dat er naar mannelijkheid wordt verwezen bij advertenties voor, en het consumeren van fossiele brandstoffen? Volgens Hernandez niet:

Genderstereotypen herbevestigen 

Correct of niet, stereotiepe ideeën rond mannelijkheid zijn erg hardnekkig. De veelbekeken Netflix Documentaire The Game Changers is daar een goed voorbeeld van. The Game Changers ontkracht én herbevestigt tal van mythes en stereotypen rond mannelijkheid en vlees eten. De argumenten van de documentairemakers om over te stappen op een plantaardig dieet, zijn namelijk toegespitst op het versterken van genderstereotiepe invullingen van mannelijkheid.

Zo wordt bijvoorbeeld aangehaald dat mannen ook een grote spiermassa kunnen opbouwen met plantaardige eiwitten. De nadruk die daarbij gelegd wordt op kracht, spieren en uiterlijk voorkomen valt hier op. Daarnaast halen de documentairemakers ook een studie aan die zou bewijzen dat veganistische mannen niet over minder, maar net meer testosteron zouden beschikken, opnieuw een traditioneel en rolbevestigend argument. Zelfs penisgrootte vormt een onderwerp in de documentaire: de makers verwijzen naar een studie waaruit zou blijken dat de penissen van veganistische mannen gemiddeld groter zijn dan die van mannen die dierlijke producten consumeren. Kortom: er worden voornamelijk biologische argumenten en (controversiële) onderzoeken aangehaald om mannen warm te maken voor een plantaardig dieet. De documentairereeks is hierin niet uniek: ook activist Ed Winters gebruikt deze invalshoek om mannen voor het veganisme te winnen in zijn Youtube-aflevering over mannelijkheid en veganisme.

Veganistisch of plantaardig: woorden en concepten maken een verschil

Het is opvallend dat argumenten voor veganisme, zoals empathie met dieren en zorg dragen voor de planeet, naar de achtergrond verdwijnen wanneer mannen overtuigd moeten worden om dierlijke producten achterwege te laten: empathie en zorgzaamheid passen namelijk niet binnen de man-box. Integendeel: ze worden geassocieerd met genderstereotypen rond vrouwelijkheid. Om die doelgroep te bereiken wordt de term veganisme dan ook zelden gebruikt, en wordt er vaak gesproken van een ‘plantaardig dieet’. Er is namelijk een verschil tussen veganisme en een plantaardig dieet: veganisme houdt de ethische overtuiging in dat dierlijke producten eten onder andere ongelijkheid tussen dier en mens in stand houdt. Een logisch gevolg van die overtuiging is het volgen van een plantaardig dieet. Een plantaardig dieet kan, in tegenstelling tot veganisme, los staan van ethische en ecologische overtuigingen. Dan vormen biologische argumenten, zoals gezond- en fitheid, vaak de basis van de keuze om geen dierlijke producten meer te consumeren. Die argumenten worden opvallend vaker gebruikt wanneer men zich specifiek op mannen richt om plantaardig te eten.

Uit een Duitse studie van 2023 blijkt dat gegenderde associaties met bepaalde woorden inderdaad een invloed kunnen hebben op hoe mannelijk of vrouwelijk een plantaardig gerecht beoordeeld wordt. Hoe meer vrouwelijke adjectieven er gebruikt worden om een gerecht te beschrijven, hoe vrouwelijker het gerecht wordt beoordeeld. Bij het gebruik van eerder mannelijke woorden, zoals ‘eiwitrijk’, ‘vlezig’, of ‘vullend’, werden diezelfde gerechten minder vaak als vrouwelijk omschreven. Deze termen zijn duidelijk gelinkt aan de biologische argumenten voor of tegen een plantaardig dieet: kracht, jacht, en gezondheid. Er wordt op basis van deze studie zelfs de vraag gesteld of men niet meer moet pleiten voor ‘macho marketing’.

Ondanks de voornamelijk negatieve associaties tussen mannelijkheid en veganisme, zijn er heel wat veganistische mannen die tegen de stroom in gaan. Zo zijn er de Plantboiis, een groep jonge mannen die zichzelf omschrijft als “a group of lads aiming to challenge the stereotypes around vegan boys”. Dat doen ze onder andere door aan te tonen hoe divers veganistische gemeenschappen zijn op verschillende vlakken. Want hoewel veganisme vaak wordt weggezet als een hedendaagse westerse trend, kent veganisme zijn oorsprong niet in witte, westerse samenlevingen. Verzet tegen heersende, witte systemen vormde net vaak de reden waarom mensen - inclusief mannen - voor veganisme kozen:

Veganisme wordt dus in veel delen van de wereld gezien als een manier om zich in te zetten tegen onderdrukking door zorg te dragen voor mens, dier, en klimaat. Dat het niet mannelijk zou zijn om vanuit zo'n ethisch kader te vertrekken, is voornamelijk een westerse aanname. Dat zien we wanneer we kijken naar bijvoorbeeld boeddhistische monniken, hindoes en jaïnisten die al eeuwen een geweldloos bestaan nastreven en daarom geen vlees eten. 

In de pers:

• Is vegan eten echt zoveel beter? De wetenschap achter de Netflix-docu ‘You Are What You Eat’ gefileerd (De Morgen, 16/01/2024) 
• Meer dan de helft van de Europeanen eet minder vlees (MO* magazine, 15/11/2023)
• Kan "machomarketing" mannen aanzetten om veganistisch te eten? (VRT, 27/10/2023)
• High steaks society: who are the 12% of people consuming half of all beef in the US? (The Guardian, 20/10/2023)
• Tot 238.000 doden minder als we massaal veganistisch eten (De Standaard+, 12/10/2023)
• De man plukt bessen, de vrouw jaagt (De Standaard+, 30/06/2023)
• Nieuw onderzoek weerlegt de mythe van de man als jager (Knack, 30/06/2023) 
• Alt-right nichediëten: waarom jonge rechtse mannen rauwe testikels eten (Knack, 10/01/2023) 
• Jan zonder vlees (De Standaard+, 14/05/2022)
• Vooral vrouwen en jongeren eten steeds minder vlees (De Standaard, 20/02/2020)
• Echte mannen eten voortaan planten (De Standaard+, 22/11/2019)

Meer weten?

• RoSa rolmodel: Carol J. Adams
• Uitgelezen Winter 2022: Klimaat en gender
• RoSa kijkt: Earthling Ed - “Vegan Men: Fragile, Weak and Feminised”
• RoSa thema: De Man-Box

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Men, Masculinities, and Earth: Contending With the (M)Anthropocene / Paul M. Pulé, Martin Hultman, 2021 - RoSa ex.nr.: FII o/65
• Food, Masculinities, and Home: Interdisciplinary Perspectives / Michelle Szabo, Shelley Koch, 2018 - RoSa ex.nr.: EIV a/42
• Veganism in an Oppressive World / Julia Feliz Brueck, 2017 - RoSa ex.nr.: FII b/1485
• Aphro-ism: Essays On Pop Culture, Feminism, and Black Veganism From Two Sisters / Aph Ko, Syl Ko, 2017 - RoSa ex.nr.: M/521
• The Sexual Politics of Meat: A Feminist-Vegetarian Critical Theory / Carol J. Adams, 2015 - RoSa ex.nr.: FIII a/277
• Ecofeminism: Feminist Intersections With Other Animals and the Earth / Carol J. Adams, Lori Gruen, 2014 - RoSa ex.nr.: FII a/1124
• The Pornography of Meat / Carol J. Adams, 2003 - RoSa ex.nr.: FIII a/31
• Animal, Vegetable, or Woman? A Feminist Critique of Ethical Vegetarianism / Kathryn Paxton George, 2000 - RoSa ex.nr.: FII h/208

Bron banner: Angèle Kamp via Unsplash

#RoSaschrijft #Perspectief #Nieuwsbrief #Gender #Rollen #Vlees #Veganisme #Plantbased #Mannelijkheid