09.05 | Intersekse in de sport

Gepubliceerd op 09/05/2019

Het was een opvallend nieuwsfeit vorige week: na een aanslepende rechtszaak besloot het Internationaal Sportribunaal vorige week dat atlete Caster Semenya een oneerlijk voordeel haalt uit haar hoge testosterongehalte. Als de Zuid-Afrikaanse nog wil deelnemen aan internationale wedstrijden, moet ze onder het mom van fair play voortaan medicatie nemen om haar testosteronwaarde te laten dalen. Er zijn goede redenen om atleten die sterke prestaties neerzetten te onderwerpen aan onderzoeken en regelgeving. Maar is de vraag of Semenya 'vrouwelijk' genoeg is wel zo eerlijk als sportfederaties doen uitschijnen?

Wat vooraf ging

In juni 2009 slaat Caster Semenya de (atletiek)wereld met verstomming. Op de Afrikaanse jeugdkampioenschappen verbetert ze niet alleen haar persoonlijk record, maar scoort ze ook de beste wereldjaartijd op dat moment. Drie weken later snelt de achttienjarige Zuid-Afrikaanse loopster naar het goud op de 800 meter tijdens het WK in Berlijn met een nieuwe beste wereldjaarprestatie. Haar buitengewone prestaties wekken naast bewondering ook argwaan op. Elk wapenfeit van Semenya wordt streng onder de loep genomen door critici en collega-topsporters. Bij de Internationale Atletiekfederatie (IAAF) zitten ze verveeld met de situatie en Semenya wordt gevraagd om een geslachtstest te ondergaan. De atlete wordt onderworpen aan onderzoeken bij endocrinologen, gynaecologen en psychologen om aan te tonen dat ze wel degelijk een vrouw is. Bijna een jaar lang mag ze niet deelnemen aan wedstrijden en de IAAF komt op de proppen met nieuwe regels rond testosteronwaarden: atleten die als vrouw door het leven gaan, mogen geen testosteronwaarden vertonen die vergelijkbaar zijn met die van mannen, of geen voordeel halen uit die hoge waarden. Hyperandrogene vrouwen als Semenya moeten in dat geval testosterononderdrukkers nemen om hun testosteronwaarden te doen zakken.

De Indische atlete Dutee Chand daagt de IAAF in 2015 voor het Internationaal Sporttribunaal omdat ze het niet eens is met de nieuwe regels van de federatie: “er is onvoldoende bewijs dat Chand sportief voordeel geniet door haar aangeboren hoge testosteronspiegel”, luidt het vonnis. De IAAF krijgt twee jaar de tijd om het tegendeel te bewijzen.

In 2018 legt de atletiekfederatie nogmaals nieuwe regels vast voor hyperandrogene atleten: de bovengrens van testosteron wordt nu vastgelegd op 5 nanomol per liter urine. In 2009 was dit nog 10 nanomol. Semenya gaat in de tegenaanval en kondigt datzelfde jaar nog aan ze aan dat ze in beroep gaat tegen de regelgeving van de atletiekfederatie. Vorige week woensdag viel het vonnis. Semenya krijgt drie opties: ofwel neemt ze opnieuw medicatie, ofwel neemt ze deel bij de mannen, ofwel zet ze haar sportcarrière stop. Semenya zelf is het niet eens met de uitspraak en kreeg eerder al steun van de Verenigde Naties. Zij vinden dat het gedwongen reguleren van de testosteronspiegel in strijd is met de rechten van de mens.

Guy T’Sjoen, hoogleraar endocrinologie aan de UGent betreurt de uitspraak en ijvert voor het opentrekken van het debat in de sportwereld:

Oneerlijke concurrentie?

De sportwereld zit al met het onderwerp in de maag sinds 1924, toen vrouwen voor het eerst mochten deelnemen aan de Olympische Spelen: plots hadden ze niet langer te maken met twee duidelijk afgebakende geslachten. De vaststelling dat mensen zowel vrouwelijke als mannelijke geslachtskenmerken kunnen hebben, en dat die kenmerken hun sportprestaties mogelijk kunnen beïnvloeden, maakt het lastig om sportdisciplines in categorieën in te delen. Dat ondervond de Nederlandse hypoandrogyne sprintster Foekje Dillema aan den lijve in 1950. Ze werd geschorst omdat ze weigerde aan een vernederende geslachtstest mee te werken.

Een oud zeer dus, waarvoor tot nader order geen bevredigende oplossing is bedacht. Kritische stemmen in de sportwereld maken zich vooral zorgen over fair play: maken andere vrouwelijke atleten nog wel kans als ze moeten wedijveren met atleten die over meer testosteron beschikken? Zo reageerde de Russische Maria Savinova na het WK in Berlijn op haar teleurstellende vijfde plaats: “Bekijk haar eens goed. Voor mij is dit geen vrouw. Het is oneerlijk met zo iemand de strijd aan te gaan”. Savinova zelf werd later overigens betrapt op doping.

Ook opiniemakers zoals Hans Vandeweghe (sportjournalist bij De Morgen) stellen dat de strenge behandeling van Semenya terecht is. “De hate speeches aan het adres van Semenya gingen erover, maar de ongemakkelijke waarheid is: ze hadden gelijk dat deze Semenya op haar volle hormonale sterkte uit de vrouwensport weg moest.”

Alle atleten verschillen

Katrina Karkazis, bio-ethicus aan de universiteit van Stanford stelt het als volgt:

Semenya beschikt namelijk over een SRY-gen, waardoor haar geslachtsklieren zich ontwikkeld hebben tot inwendige testikels die testosteron aanmaken. Oud-zwemster en sportarts Conny van Bentum reageert in Trouw: “Ik weet niet goed wat ik van de uitspraak en maatregels moet vinden. Ik hou er niet van als sporters moedwillig de boel bedotten met prestatie bevorderende middelen. Maar zij kan er niets aan doen. Ze wordt nu beperkt in het zichzelf zijn om te kunnen sporten. En hoe eerlijk kun je sport maken? Alleen als je klonen tegen elkaar laat sporten.”

De maatregels van de atletiekfederatie lijken bovendien alleen Semenya te viseren. De opgelegde regels inzake de beperking van testosteron worden immers alleen opgelegd in Semenya’s loopdisciplines (de 800m, de 400m en de 1500m). Maar ook: aan mannen wordt geen maximum testosterongehalte opgelegd, terwijl bij mannen veel grotere verschillen in testosteron te meten zijn. De gemiddelden liggen namelijk tussen de 7,7 en 29,4 nanomol per liter bloed (ter vergelijking: bij de vrouwen varieert het gemiddelde tussen de 0,5 en de 2,5). Als een te hoog testosteronverschil sportprestaties onfair beïnvloedt, dan geldt dat niet enkel voor vrouwelijke topsporters.

Het wekt de indruk dat er een dubbele standaard wordt gehanteerd, en dat de sportsector strenger is voor sportvrouwen dan voor sportmannen. Zou men even streng hebben opgetreden voor Semenya mocht ze een mannelijke sporter geweest zijn die uitblonk binnen de mannencompetitie?

De medicijnen die topsportsters als Semenya moeten innemen om hun testosteron te temperen, zijn ingrijpend. Hormonale contraceptieven volstaan vaak niet om het testosterongehalte naar beneden te halen, waardoor Semenya en andere hyperandrogene atletes medicatie zouden moeten slikken met niet te onderschatten en ongezonde bijwerkingen.

Er is ook de ethische vraag of topsport überhaupt “eerlijk” is of kan zijn. Topsport gaat om wie van nature de snelste, sterkste, lenigste is. Zo wordt onder meer het voorbeeld aangehaald van olympisch zwemmer en fenomeen Michael Phelps, die door het syndroom van Marfan heel weinig melkzuur aanmaakt, waardoor hij veel minder snel moe wordt dan zijn tegenstanders. Het feit is dat Phelps daarvoor nooit is berispt of beperkt.

Tot slot moeten we vaststellen dat er onvoldoende wetenschappelijk bewijs bestaat voor de stelling dat testosteron de prestaties bevordert. De weinige onderzoeken naar de impact van testosteron tonen tegengestelde resultaten. Een van de studies van het IAAF toont zelfs aan dat vrouwen met een lager testosterongehalte net beter presteerden.

Myron Genel, endocrinoloog en professor aan de universiteit van Yale, zei hierover:

Kortom: we weten nog te weinig over de precieze impact van testosteron op het lichaam.

De uitspraak in de Semenya-zaak riskeert een bedenkelijk precedent te worden en vrouwelijke atleten ernstig te discrimineren. Semenya werd in verschillende media en op sociale media afgeschilderd als transgender of zelfs gewoon als ‘man’, terwijl ze geboren is en zich identificeert als een cisgender vrouw. Deze uitlatingen zijn niet alleen kwalelijk voor Semenya zelf, maar ook voor de standaarden die we hanteren inzake vrouwelijkheid. Door ‘echte’ vrouwelijkheid streng af te bakenen en te definiëren, schaad je alle vrouwen die niet in dit krappe keurslijf passen.

In de pers:

• Wie kan en mag beslissen wie een vrouw is en wie niet? (Charlie Magazine, 06/05/2019)
• Caster Semenya: Athletics has been trying to sabotage her for a decade. It may finally have succeeded (The Independent, 04/05/2019)
• Is fair play in running more important than fairness to Caster Semenya as a human? (The Guardian, 03/05/2019)
• Michael Phelps, Usain Bolt en Caster Semenya bewijzen: sport is niet eerlijk (Trouw, 02/05/2019)
• What Caster Semenya IAAF discrimination case means for women and sport (BBC, 01/05/2019)
• I was sore about losing to Caster Semenya. But this decision against her is wrong (The Guardian, 01/05/2019)
• How the Caster Semenya controversy has unfolded since 2009 – a timeline (The Guardian, 01/05/2019)
• The IAAF Is Still Policing Caster Semenya’s Testosterone Levels (Bitch Media, 20/02/2019)
• The unequal battle: privilege, genes, gender and power (The Guardian, 18/02/2018)
• Wat maakt Phelps zo goed? (De Volkskrant, 10/08/2016)

Meer weten?

• RoSa rolmodel: Caster Semenya
• RoSa thema: Sport
• RoSa thema: Begripsverwarring
• RoSa thema: Biologische diversiteit
• RoSa schrijft: Wie kan en mag beslissen wie een vrouw is en wie niet?

Bron hoofdafbeelding en banner: Braden Collum via Unsplash