Claude Cahun

Claude Cahun (1894 - 1954) kenmerkt zich als artiest door de manier waarop ze* kunst en activisme op eigenzinnige wijze met elkaar verweeft. Wereldwijd staat Cahun vooral bekend om haar experimentele zelfportretten en indringende foto’s, maar ze beperkt zich niet tot fotografie: ze schrijft ook teksten en participeert voor en achter de schermen in theaterstukken. Cahun vindt haar inspiratie in politieke en maatschappelijke thema's en ongelijkheden. Van gender, over antisemitisme, tot nationalisme: Cahun verwerkt haar ideeën over de wereld in kunst.

* Cahun schrijft dat ze zich noch man, noch vrouw voelt. Hoewel uit daaropvolgende werken onvoldoende blijkt dat Cahun andere voornaamwoorden dan zij/haar verkiest of gebruikt, is er wel een sterk vermoeden, gebaseerd op een van haar teksten, dat Cahun de juiste taal mist om haar beleving van gender te verwoorden. Die beleving en haar talige invulling ervan, kunnen we niet zomaar naar de hedendaagse context vertalen. Daarom verwijzen we naar Cahun met de taal die zij voorhanden had: zij/haar.

Leven

Claude Cahun wordt in 1894 geboren in Nantes als Lucy Schwob. Ze geniet een bevoorrechte kindertijd en jeugd: ze wordt geboren in een welgestelde Joodse schrijversfamilie, en maakt dus al van kinds af aan kennis met literatuur, kunst en filosofie. Dat haar familie gekend is in de literaire wereld, opent deuren naar intellectuele en artistieke kringen voor Cahun. Dankzij het financieel vermogen van haar familie hoeft Cahun niet te werken voor haar geld, wat tijd en ruimte laat om haar artistieke talenten volop te ontdekken en ontwikkelen. 

Bron foto: WikiCommons

Cahun kijkt al van jongs af aan naar de maatschappij met een kritische blik. Ze vindt al snel een manier om gebruik te maken van haar artistieke talenten om maatschappelijke kwesties te belichten en/of in vraag te stellen, en vindt een uitlaatklep in het maken van foto’s en schrijven van teksten. 

De ziekte van haar moeder overschaduwt de zorgeloosheid van Cahuns kindertijd. Ze wordt regelmatig opgenomen in psychiatrische ziekenhuizen, waardoor Cahun vooral door haar grootmoeder wordt grootgebracht. Het zijn uiteindelijk haar ervaringen met antisemitisme die ervoor zorgen dat Cahun Frankrijk tijdelijk verlaat om haar schooltijd verder te zetten in Engeland.

Tijdens haar tienerjaren is Cahun, kenmerkend voor die levensfase, op zoek naar haar identiteit. Ze herkent zich niet in het traditionele vrouwbeeld van toen, waardoor ze tot de conclusie komt dat ze zich noch man, noch vrouw voelt. Zelf beschrijft Cahun het als volgt:

Het woord “neuter” kan begrepen worden als neutraal. In hedendaagse context zou dit kunnen betekenen dat Cahun gender non-conform is, al kunnen we iemands genderidentiteit niet voor hen invullen, zeker niet decennia later. 

Op vijftienjarige leeftijd maakt Cahun haar school af in Engeland en keert ze terug naar Frankrijk. Daar leert ze Marcel Moore (geboren als Suzanne Malherbe) kennen. In Cahuns eigen woorden voelt dat moment aan als een blikseminslag, en de twee zullen nog de rest van hun leven samen doorbrengen als geliefden én artistieke partners. Ze werken samen aan publicaties, foto’s en fotomontages.  

Wanneer Cahun twintig is, verandert ze haar voornaam naar Claude. Dat is een van de weinige Franstalige namen die zowel aan mannen als vrouwen wordt gegeven; opnieuw een indicatie dat Cahun zich actief wil ontrekken van een beperkende gender binary. Ze beslist om ook haar achternaam te veranderen. Cahun is een Franstalige versie van Cohen, een veel voorkomende achternaam in Joodse gemeenschappen. Met haar nieuwe naam combineert ze dus twee aspecten van haar veelzijdige identiteit: haar genderidentiteit enerzijds, en haar Joodse achtergrond anderzijds.

Wanneer het antisemitistische en nationalistische gedachtegoed ook in Frankrijk sterker wordt, beslissen Cahun en Moore om Parijs te verlaten. In 1936 verhuizen ze naar Jersey, een Engels eiland voor de Franse kust. Ze nemen allebei hun geboortenamen opnieuw aan en doen zich voor al zussen, vermoedelijk om minder op te vallen. In 1940 valt Duitsland Jersey binnen, maar het koppel kiest er bewust voor om niet te evacueren: ze hebben meer kans om verzetsdaden uit te voeren in Jersey dan op het Franse vasteland. Ze weigeren Duitse bevelen op te volgen: Cahun registreert haar Joodse achtergrond niet, en Moore meldt niet dat ze Duits spreekt. Ze werken samen strategieën uit om nazi’s van het eiland te verjagen, en gebruiken hun artistieke talenten ook in hun verzet. Zo hangen ze in de kerk naast hun huis een spandoek op met de tekst: “Jesus died for us but we must die for Hitler.”, en plaatsen ze kartonnen kruisen op graven van overleden soldaten met daarop geschilderd “For them the war is over.”. 

In 1944 worden ze uiteindelijk gearresteerd. Ze krijgen de doodstraf omwille van hun verzetsdaden, maar de uitvoering ervan wordt uitgesteld. Niet veel later wordt Jersey bevrijd. 

Claude Cahun en Marcel Moore ontsnappen dus aan hun doodstraf, maar dragen de gevolgen van de erbarmelijke omstandigheden van de gevangenis nog voor de rest van hun leven mee. Cahuns gezondheid is ernstig verzwakt, en ze zal uiteindelijk nooit herstellen: ze sterft in 1954, vermoedelijk door hartfalen als gevolg van haar zwakke gezondheid. Moore volgt haar achttien jaar later en sterft door een overdosis slaapmiddelen in 1972.

Op het kruispunt van identiteit, activisme en creativiteit

Cahun combineert haar artistieke talenten met een kritische blik op de maatschappij. Haar (zelf)portretten zijn daar de meest duidelijke voorbeelden van. 

In “Claude Cahun with L’Image De La Femme” uit 1915, een van de vroegste portretten van Cahun en Moore, zien we Cahun een boek lezen aan een bureau: “L’Image de la femme” van Armand Dayot uit 1899. Het lijkt dus alsof Cahun zich inleest over hoe ze een vrouw moet zijn, en leert over welk gedrag daar wel en niet bij hoort. Dit is het eerste werk waaruit we kunnen veronderstellen dat Cahun vindt dat een genderrol niet is aangeboren, maar (al dan niet gedeeltelijk) het gevolg is van door de maatschappij aangeleerd en opgelegd gedrag.

Cahun wil mensen uitdagen om anders na te denken over de rigide hokjes waarin mannen en vrouwen geplaatst worden. Ze klaagt niet alleen die hokjes en genderstereotypen aan, maar ook dat er niet flexibel nagedacht wordt over genderidentiteit- en expressie op zich.

Cahun is bijvoorbeeld in haar zelfportretten vaak te zien in vrouwelijke én mannelijke rollen, of net op een manier die die rollen uitdaagt. Een goed voorbeeld van een werk waarin Claude Cahun en Marcel Moore genderrollen in vraag stellen, is Keepsake (1932). Daarin zie je Cahuns hoofd onder een stolp, met een gezicht dat zowel (voor die tijd) typisch mannelijke als vrouwelijke kenmerken vertoont. Zo heeft ze enerzijds rode lippen, en anderzijds scherpe wenkbrauwen en naar achter gekamde haren. Cahun en Moore willen zich op deze manier verzetten tegen het idee dat een vrouw niet meer is dan een mooi object om naar te kijken. Door mannelijke en vrouwelijke kenmerken met elkaar te combineren, nodigen ze toeschouwers ook uit om los te breken uit rigide genderhokjes. 

Claude Cahun en Marcel Moore. Keepsake (onderdeel van serie van 4), 1932. Courtesy of the Jersey Heritage Collections.

Cahun is niet alleen een getalenteerde fotograaf: ze is ook schrijver. Twee van haar meest bekende werken zijn Héroïnes, dat nooit volledig gepubliceerd werd tijdens haar leven, en Aveux non Avenus, dat gepubliceerd werd in 1930. 

In 1925 publiceren Mercure de France en Le Journal Littéraire fragmenten uit Héroïnes. Het volledige manuscript bestaat uit zestien korte verhalen waarin Cahun grote vrouwelijke legendes aangrijpt, zoals Sappho, Eva, Dalila en Judith. In haar verhalen over deze legendes keert ze de genderrollen vaak om. Ook hier stelt ze conventionele genderrollen- en normen dus in vraag. 

Aveux non Avenus is Cahuns meest bekende literaire werk, en ze maakt de publicatie ervan in 1930 wel nog zelf mee. ‘Aveux’ kan vertaald worden naar ‘betekenis’, ‘non avenus’ kan geïnterpreteerd worden als ‘leegte’, of ‘niet gebeurd’. De titel verwijst dus naar een betekenis die tegelijkertijd wordt ontkend. 

In Aveux non Avenus vertrekt Cahun vanuit het idee dat je jezelf nooit kunt doorgronden. De negen hoofdstukken van het boek zijn een goede representatie van de veelzijdigheid van Cahuns artistieke talenten. Het werk bundelt fotomontages die ze samen met Moore maakte, en bevat ook filosofische gedachten, fragmenten van dagboeken, brieven, gedichten en proza. Haar eindeloze zoektocht naar identiteit en haar authentieke zelf vormen ook hier een centraal onderwerp. 

Met haar fotografie en literair werk stelt Cahun dus onder andere denkbeelden over gender ter discussie. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog incorporeert ze ook steeds vaker expliciet politieke thema’s in haar werk, als reactie op het opkomend nationalisme en antisemitisme. 

Cahun en Moore worden in de jaren dertig lid van meerdere links-communistische politieke groepen, zoals Contre-Attaque en International Federation of Independent Revolutionary Art (FIARI). Van die laatste groep ondertekent Cahun in 1939 een manifest, dat eindigt met de zin “er zal geen vrijheid zijn totdat iedereen vrij is”. 

Het werk van Cahun en feministische theorieën 

Eén van de centrale onderwerpen in haar zelfportretten, is Cahuns vraag of het mogelijk is om je authentieke zelf te zijn, of dat we gevormd worden door de wereld om ons heen. Diezelfde vraag houdt feministische filosofen en auteurs al eeuwen bezig. Westerse feministen formuleren er vooral tijdens en na de tweede feministische golf een antwoord op. 

Veel van Cahuns opvattingen en werken over gender overlappen onder andere met de theorie die Judith Butler neerschrijft in 1990, decennia na Cahuns overlijden dus. Butler stelt dat gender iets is dat we doen, niet zijn. We spelen de rol van man of vrouw, en daardoor worden we het in zekere zin ook. Juist door die geslachtsrol te beleven, creëren we de categorieën 'vrouw' en 'man'. De fysieke verschillen tussen mannen en vrouwen doen dus nauwelijks ter zake; het is de maatschappij die geslachtsrollen en identiteiten schept. We kunnen de overlapping met Butlers theorie vooral zien in de werken waarin Cahun zich als vrouw, man, of geen van beiden presenteert door zich anders te kleden en te gedragen. 

Naast een overlapping met Butler, kunnen we sommige van Cahuns werken ook linken aan het werk van Simone de Beauvoir. Met haar iconische uitspraak “Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt”, maakt de Beauvoir duidelijk dat de maatschappij een grote rol speelt in hoe onze ideeën over gender tot stand komen. We zien hetzelfde gedachtegoed terug in Claude Cahun with L’Image De La Femme (1915), dat hierboven besproken wordt.

Cahuns veelzijdige nalatenschap 

Tot op vandaag is Claude Cahun een inspiratiebron voor velen, ook voor kunstenaars, waaronder creatieve duizendpoot David Bowie, die zelf met genderexpressie speelde en geen geheim maakte van zijn biseksualiteit. Amerikaanse fotograaf Cindy Sherman laat zich ook door Cahun inspireren in haar werk, dat zich voornamelijk focust op genderstereotypen en uitnodigt om binaire genderrollen te doorbreken. 

Het veelzijdige werk én leven van Cahun blijven mensen raken en inspireren, en opent bijna honderd jaar later nog gesprekken over gender, gelijkheid en de rol die kunst hierin speelt. 

In de pers: 

• Hoe de roaring twenties niet louter een mannenzaak waren (De Morgen, 04/05/2022)
• Wat moet je van me? De onwerkelijkheid van Claude Cahun (De Standaard+, 26/01/2019) 
• Overlooked No More: Claude Cahun, Whose Photographs Explored Gender and Sexuality (New York Times, 19/06/2019)
• Me, Myself and I: Exploring Identity Through Self Portraits (New York Times, 21/07/2014)

Meer weten?

• RoSa rolmodel: Cindy Sherman
• RoSa rolmodel: Simone de Beauvoir

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Glorious Eccentrics: Modernist Women Painting and Writing / Mary Ann Caws, 2006 - RoSa-ex.nr.: GIV2 a/544
• Claude Cahun: A Sensual Politics of Photograpy / Gen Doy, 2007 - RoSa-ex.nr.: GIV2 a/616
• Inverted Odysseys: Claude Cahun, Maya Deren, Cindy Sherman / Shelley Rice (eds.), 1999 - RoSa-ex.nr.: GIV2 a/310