hier komen promoties & acties

15.06 | Seksuele toestemming

RoSa vzw licht elke twee weken een specifiek gendergerelateerd thema uit of bespreekt de genderdimensie van een actueel thema. Deze week belichten we maatschappelijke ideeën over seksuele toestemming en hoe genderstereotypen bepaalde ideeën rond seksuele toestemming en grensoverschrijdend gedrag in stand houden. We zoomen in op het belang van wederzijdse affirmatieve toestemming: om iedereen te betrekken in het (h)erkennen van eigen grenzen en wensen, de grenzen en wensen van seksuele partners en het geven én vragen van toestemming.

Gepubliceerd op 15/06/2023

Toestemming voor seksuele handelingen kreeg in België een centrale rol in de hervormingen van het seksueel strafrecht in 2022. Wanneer er geen sprake is van toestemming, spreekt men van een seksueel misdrijf. Hoewel in de wetgeving ingeschreven, blijft toestemming in de praktijk vaak nog ongekend en onderbelicht: wat is toestemming? En hoe geef je toestemming? Het aanleren van seksuele wensen en grenzen, en het vragen en respecteren van toestemming gebeurt vaak op een seksespecifieke, normatieve en een genderstereotiepe manier. Men veronderstelt - impliciet of expliciet - dat het gaat over heteroseksuele seks, waarbij jongens de toestemming van meisjes moeten krijgen. In deze Pers:pectief lees je waarom dat zo is, welke gevolgen dat heeft, en hoe het anders kan. 

Seksuele toestemming: wat is het? 

Toestemming, waarvoor vaak ook het Engelstalige leenwoord consent wordt gebruikt - kreeg sinds juni 2022 een meer centrale rol in de hervormingen van het seksueel strafrecht in België, waarbij men kiest voor een affirmatieve toestemming. Waar men vroeger sprak over ‘nee is nee’ - wat verwees naar een expliciete weigering - verschuift dit naar ‘ja is ja’: een expliciete toestemming voor seksuele handelingen. Deze verschuiving naar een affirmatieve toestemming verplaatst de focus naar het gedrag van de initiatiefnemer van seksuele handelingen. Niet enkel in België maar ook internationaal zien we dat verschillende landen deze maatschappelijke en/of wettelijke verschuiving maakten. 

Affirmatieve of bevestigende toestemming betekent dus dat alle partijen betrokken in de seksuele handelingen op een bevestigende manier bewust en vrijwillig toestemming geven. Dit heeft als implicatie dat een gebrek aan verweer (het ontbreken van een een fysieke of verbale ‘nee’) onvoldoende is voor toestemming. Toestemming kan ook ingetrokken worden:

“Toestemming veronderstelt dat deze uit vrije wil is gegeven. Dit wordt beoordeeld in het licht van de omstandigheden van de zaak. De toestemming kan niet worden afgeleid uit de loutere ontstentenis van verweer van het slachtoffer. De toestemming kan worden ingetrokken op elk ogenblik voor of tijdens de seksuele handeling.” Federale Overheidsdienst Justitie (2022)

In bepaalde gevallen is er nooit sprake van toestemming, zoals wanneer iemand slaapt of bewusteloos is of bedreigd of gedwongen wordt. Ook minderjarigen jonger dan zestien jaar kunnen geen toestemming geven.

“Toestemming is er niet wanneer de seksuele handeling is gepleegd door gebruik te maken van de kwetsbare toestand van het slachtoffer ten gevolge van onder meer angst, invloed van alcohol, verdovende middelen, psychotrope stoffen of enige andere substantie met een soortgelijke uitwerking, een ziekte of een handicapsituatie, waardoor de vrije wil is aangetast. Toestemming is er in ieder geval niet indien de seksuele handeling het gevolg is van een bedreiging, fysiek of psychisch geweld, dwang, verrassing, list of van enige andere strafbare gedraging. Toestemming is er in ieder geval niet wanneer de seksuele handeling is gepleegd ten nadele van een bewusteloos of slapend slachtoffer." Federale Overheidsdienst Justitie (2022)

In een kritische bespreking van de nieuwe wetgeving, geeft professor Gert Vermeulen (Universiteit Gent) aan dat er ook beperkingen zijn aan de huidige vernieuwde wetgeving. Zo geeft Vermeulen onder andere aan dat het een meerwaarde was geweest om expliciet op te nemen dat toestemming vooraf aan seksuele handelingen moet plaatsvinden, en toestemming geldt voor specifieke seksuele handelingen.

Maatschappelijke ideeën over seksuele toestemming en hun impact

Hoewel wetgeving een belangrijk kader vormt, zijn maatschappelijke ideeën rond (de rol van) toestemming en seksueel grensoverschrijdend gedrag cruciaal. 

“Een bredere inzet op een affirmatieve toestemmingscultuur waarin passiviteit niet gelijk staat met toestemmen vergt een maatschappelijke bewustwording en correcte informatie over de realiteit van seksueel geweld, het ontkrachten van mythes, gerichte preventie-initiatieven en doorgedreven onderwijs- en opvoedingsinspanningen in het geven én bekomen van toestemming.” Professor Gert Vermeulen (Ugent) in Seksuele Toestemming in Het Nieuwe Seksueel Strafrecht : Onvolkomen, Inconsistente En Aarzelende Progressie” (2022)

Genderstereotypen en de invloed op seksuele normen en toestemming

In onze samenleving leven er heel wat genderstereotypen, ook in relatie tot seksualiteit. Mannelijkheid associeert men vaak met seksuele activiteit, zelfzekerheid, dominantie, en ‘altijd zin hebben in seks’, vrouwelijkheid associeert men met preutsheid, zedigheid, terughoudendheid, en seksuele passiviteit of reactiviteit. Dit heeft impact op hoe we denken over seks: mannen worden gezien als initiatiefnemer, vrouwen worden gezien als bewakers van hun lichamelijke grenzen. Ze leren dat ze oplettend moeten zijn voor mogelijk gevaar en dat ze moeten (re)ageren wanneer iemand initiatief neemt. Uit een kwalitatief onderzoek van Laura Byn bij Vlaamse adolescenten tussen zestien en achttien jaar blijkt dat deze ideeën - en voornamelijk de dubbele seksuele standaard waarbij jongens geprezen worden voor veel seksueel contact en meisjes afgestraft - nog steeds actueel zijn bij jongeren vandaag. 

Deze genderstereotypen bepalen niet enkel mee seksuele normen - en herbestendigen vaak de heteronorm - maar hebben tevens impact op hoe we kijken naar toestemming: het zorgt voor een heteroseksuele en seksespecifieke invulling van toestemming waarbij we kijken naar toestemming als iets wat meisjes en vrouwen moeten bewaken en (met mate) ‘geven’ en jongens en mannen altijd willen maar wel moeten ‘vragen’ of rekening mee moeten houden.

“‘Het is beledigend voor mannen, alsof we oermensen zijn die geregeerd worden door onze hormonen. Ik ben er heilig van overtuigd dat biologie een stuk minder belangrijk is dan sociale controle. Niet testosteron maar maatschappelijke normen maken de man.’ En die maatschappelijke norm is: mannen gaan in de aanval, vrouwen spelen verdediging. Of zoals Daft Punk wist: ‘She’s up all night to have fun, He’s up al night to get lucky.” Seksuoloog Wim Slabbinck Weekend Knack (06/03/2018)

Affirmatieve toestemming gebeurt dan ook niet in een vacuüm, maar binnen een maatschappelijk kader waarin genderstereotypen, seksuele normen, genderongelijkheden en machtsdynamieken aanwezig zijn. De Duitse en Amerikaanse onderzoekers Rona Torenz (2021) en Julia Metz, Kristen Myers, en Patricia Wallace (2021) waarschuwen voor een verregaande individualisering van toestemming waarbij dit maatschappelijk kader uit het oog wordt verloren. Inzetten op het veranderen van maatschappelijke ideeën over toestemming is dan ook noodzakelijk maar onvoldoende: parallel dienen genderstereotypen en genderongelijkheden aangekaart te worden.

Mannelijkheid en toestemming

Verschillende auteurs in de RoSa bibliotheek zoals bell hooks, J.J. Bola, Peggy Ornstein, en Justin Baldoni klagen deze beperkende opvattingen aan: ze willen niet enkel het idee van actieve man en passieve vrouw aanklagen, maar ook de ideeën rond mannelijkheid problematiseren. Door het heersende maatschappelijke idee dat jongens en mannen altijd zin hebben in seks, wordt het bestaan van hun seksuele grenzen in vraag gesteld. Dit wordt ook het ‘lucky boy’-fenomeen genoemd: het idee dat mannen ‘gelukzakken’ zijn als ze seks met een vrouw hebben, ongeacht de omstandigheden.

De auteurs geven één voor één aan dat deze visie mannen (on)bewust aanleert dat zij altijd zin moeten hebben in seks en geen seksuele grenzen hebben of kunnen stellen, en dus niet hoeven na te denken over hun eigen seksuele toestemming. Volgens de auteurs worden jongens en mannen daardoor beperkt in het (h)erkennen en benoemen van hun eigen seksuele grenzen en wensen. Dit heeft als gevolg dat veel jongens en mannen seksueel grensoverschrijdend gedrag niet herkennen als het hen overkomt. Dit zorgt er tevens voor dat er een taboe ligt op het bespreken van ervaringen van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongens en mannen.

Impact op ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongens en mannen

Door de seksespecifeke en stereotiepe ideeën rond seksueel grensoverschrijdend gedrag, wordt seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongens en mannen vaak niet (h)erkend of blijven ze onder de radar. Uit Belgische cijfers van het UN-MENAMAIS onderzoek blijkt echter dat 19% van de mannen slachtoffer/overlever is van hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag doorheen hun levensloop. Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid, spreekt over één op tien jongens (10%) bij jongeren onder achttien jaar. 

Daarnaast leven er ook hardnekkige ideeën over slachtoffer- en daderschap die dit taboe extra in stand houden: jongens en mannen worden steevast als pleger van seksueel grensoverschrijdend gedrag gezien en meisjes en vrouwen als (potentieel) slachtoffer. Hoewel cijfers inderdaad aantonen dat de meerderheid van de slachtoffers en overlevers van seksueel grensoverschrijdend gedrag vrouwen zijn en de meerderheid van plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag mannen (bij alle slachtoffers, ongeacht sekse, genderidenteit of seksuele oriëntatie), blijven mannelijke slachtoffers in het algemeen en slachtoffers van plegers die vrouw zijn vaak onder de radar en onbesproken. Vrouwelijke plegers (15% van het totaal aantal plegers) zijn het meest voorkomend bij jongens en mannen na de leeftijd van zestien jaar. De reden waarom ze onbesproken blijven is omdat het niet strookt met de maatschappelijke beelden die we hebben rond mannelijkheid en vrouwelijkheid. Dit vergroot enkel nog meer het stigma en taboe bij jongens en mannen die ervaring hebben met seksueel grensoverschrijdend gedrag, en bepaalt ook mee de reacties van anderen op hun ervaringen.

“The vast majority of assailants of lifetime SV (sexual violence) were male (83.6%), 15.0% were female, and in 1.4% of the cases the sex of the assailant was unknown.” UN-MENAMAIS onderzoek (2021)

Er is dan ook meer sensibilisering nodig om het foute idee te doorbreken dat mannen geen slachtoffer of overlever zijn. De website allesoverseks.be probeert - zoals je hieronder kan lezen - op een toegankelijke manier en op maat van jongeren deze stereotiepe beeldvorming te doorbreken, en ook de website wezienjewel.be tracht zichtbaarheid te geven aan mannelijke slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

“Vrouwen zijn vaker slachtoffer dan mannen, maar ook jongens en mannen maken seksueel grensoverschrijdend gedrag mee. Veel mensen denken dat mannen geen slachtoffer kunnen worden omdat ze sterk genoeg zouden zijn om zich te verdedigen of omdat mannen eigenlijk altijd zin zouden hebben in seks. Dat klopt natuurlijk niet. Ook mannen kunnen 'bevriezen' wanneer ze in een situatie van stress terecht komen, waardoor ze zichzelf niet verdedigen. Het is ook een mythe dat mannen altijd en overal seks zouden willen met iedereen. Ook bij mannen kan seksueel gedrag dus ongewenst zijn. Omwille van die foute ideeën is het voor mannen soms nog moeilijker om met anderen te praten over wat ze hebben meegemaakt, waardoor het extra zwaar kan wegen.” allesoverseks.be (2023)

Toestemming en ervaringen van seksueel grensoverschrijdend gedrag van LHBTQI+ personen

Genderstereotypen en seksuele normen hebben ook gevolgen voor het bespreken van seksuele toestemming en het (h)erkennen en bespreken van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij LHBTQI+ personen. Om dit meer onder de aandacht te brengen, organiseerde Punt vzw daarrond recent een studiedag: grensoverschrijdend gedrag bij LHBTQIA+. Onderzoek toont namelijk aan dat LHBTQI+ personen vaker ervaringen hebben met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Genoeg, Enough, Assez: onderzoek naar de ervaringen met geweld van LGBTI-personen in Vlaanderen geeft aan dat 64,5% van de onderzoeksdeelnemers minstens één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag meegemaakt heeft, 36,4% vermeldde hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag. Er werd aangegeven dat deze ervaringen vaak gelinkt waren aan LHBTQI+ zijn (anti-LHBTQI+ of anti-homoseksueel geweld). Een vierde van de respondenten gaf aan dat het seksueel grensoverschrijdend gedrag werd gepleegd door iemand uit die zelf behoort tot een seksuele minderheidsgroep. 

Toch blijven ervaringen van LHBTQI+ personen vaak onder de radar door het heteronormatieve discours rond toestemming. De focus op heteroseksuele seks en genderstereotypen die gepaard gaan met toestemming zorgen ervoor dat er weinig gesprek is over seksualiteit en seksuele toestemming in kader van LHBTQI+ seksualiteit. Ook in relationele en seksuele vorming blijkt dit een probleem. Dit resulteert tevens in weinig erkenning en zichtbaarheid voor de ervaringen van seksuele minderheidsgroepen met seksueel grensoverschrijdend gedrag, ook in LHBTQI+ relaties en seksualiteitsbeleving.

“I can be difficult to interpret what affirmative consent is between two gay men versus the portrait that affirmative consent policies paint for heterosexuals.” Getuigenis van deelnemer in het onderzoek van Jacob W. Richardson, '“It doesn’t include us”: Heterosexual bias and gay men’s struggle to see themselves in affirmative consent policies' (2021)
“De LHBTI+ jeugd maakt een minder goede seksuele ontwikkeling door dan heterojongeren. In seksuele vorming op school zou trouwens elke jongere meer moeten leren over omgaan met de ander, over consent, maar ook over omgaan met je eigen grenzen. Seksuele vorming is vaak ook nog te heteronormatief, jongeren krijgen bijvoorbeeld geen voorlichting over hoe om te gaan met datingapps als Grindr.” Consent moet sexy worden (2021) - Rutgers NL

Marieke Dewitte - seksuoloog, klinisch psycholoog en spreker op de studiedag - gaf dan ook aan dat een meer diverse en inclusieve relationele en seksuele vorming van belang is. Deelnemers van het onderzoek Genoeg, Enough, Assez geven aan dat er nood is aan meer zichtbaarheid en kennis voor LHBTQI+ thema’s en over wederzijdse toestemming seksuele handelingen.

Seksuele toestemming: van en voor iedereen

Stereotypen en (leren over) toestemming

In het leren over seksuele toestemming zien we bovenstaande ideeën vaak geherproduceerd worden: enerzijds geeft onze maatschappij vaak meisjes en jonge vrouwen verkeerderlijk het signaal dat zij verantwoordelijk zijn voor hun (seksuele) veiligheid. Volgens seksuoloog Wim Slabbinck leren we meisjes en (jonge) vrouwen angst aan: ze moeten voorzichtig zijn en er wordt benadrukt dat ze hun grenzen verbaal en fysiek moeten bewaken. Jongens worden aangeleerd initiatief te nemen, te versieren, te overtuigen of zelfs om ‘aan te dringen’. De verantwoordelijkheid voor toestemming wordt zo bij meisjes gelegd. 

Gelukkig zijn gesprekken met jongens meer en meer gangbare praktijk aan het worden. Toch ligt de hoofdfocus op jongens en jonge mannen tijdig aan te leren om rekening te houden met en het respecteren van grenzen en wensen van (vrouwelijke) seksuele partners. Deze insteek is begrijpelijk vanuit het grote aantal vrouwelijke slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag en gendergerelateerd geweld - en meer specifiek vrouwen in kwetsbare en gemarginaliseerde posities. Hoewel het inderdaad belangrijk is om niet enkel met meisjes te spreken over toestemming maar om met iedereen te werken rond en leren en spreken over toestemming, is de insteek niettemin éénzijdig en stereotype-bevestigend. Dit bevestigt ook het onderzoek van Rutgers in Nederland: er wordt vaker met dochters gepraat over het aangeven van grenzen, en met zonen over het respecteren van grenzen. 

Dit houdt vervolgens in stand dat jongens en mannen minimaal worden aangemoedigd om na te denken en te communiceren over hun eigen grenzen, wensen en toestemming, en elkaars grenzen en wensen te respecteren. Dit is volgens Peggy Orenstein schadelijk, omdat het zowel jongens beperkt in het (h)erkennen van eigen ervaringen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, als het respecteren van deze van hun toekomstige seksuele partner(s):

“At first I dismissed boy’s accounts of being victimized (...) After all, the notion that all guys are sexually insatiable reinforces the most retrograde idea of masculinity. (...) Discarding boy’s abuse, whether by other men or by women, risks driving them toward shame and disconnection, and sets them up for potential mental health issues, just as it does for girls. And who among us can judge someone else’s trauma, deciding which assaults ‘count’ and which do not? That would be reason enough to question my assumptions, but there is another issue, as well: if guys are supposed to deny their own violation, how can they feel compassion for a girl’s? If they can’t say no, how are they supposed to hear it?” Peggy Orenstein in ‘Boys & Sex: Young Men On Hookups, Love, Porn, Consent, and Navigating the New Masculinity’ (2020, pp. 184-185)

Iedereen leren over wederzijdse toestemming

Iedereen heeft grenzen en wensen, en die moeten gerespecteerd worden. Het is dan ook belangrijk om iedereen - ongeacht sekse, genderidentiteit, seksuele oriëntatie, leeftijd - hierover te leren. Dit gaat over de eigen grenzen en wensen leren (h)erkennen, de grenzen en wensen van (potentiële) seksuele partners te (h)erkennen en te leren over het het geven en verkrijgen van wederzijdse affirmatieve toestemming. Vaak ligt de focus hierbij op het leren stellen van grenzen, maar ook op een positieve seksuele- en relationele vorming met oog op het ontdekken van de eigen seksuele wensen. Plezier vormt eveneens een belangrijk aspect in seksualiteitsbeleving en het verkennen van seksuele toestemming. Dit ongeacht sekse, genderidentiteit en met oog voor het seksuele diversiteit en seksuele minderheidsgroepen.

“[voorafgegaan door een deel dat het belang van grenzen respecteren van anderen benadrukt] Whats more, it’s a two-way street: boys, too, must voluntarily agree to physical intimacy, either verbally or through body language (though recall that erections do not equal consent), and should be subject to neither manipulation nor pressure, whether from girls or other guys. They, too, have the right to say no to unwanted advances; parents can help their sons strategize on how to do so if they fear social backlash. And you can never say too many times that assault or molestation - whether by a male or female, a peer or an adult - is never the victim’s fault.”Peggy Orenstein in ‘Boys & Sex: Young Men On Hookups, Love, Porn, Consent, and Navigating the New Masculinity’ (2020, pp. 223-224)

Toestemming als vaardigheid: vroeg geleerd, is oud gedaan

"Toestemmingscommunicatie is een vaardigheid, dat je zoals elke andere vaardigheid moet oefenen. Het is dan ook belangrijk hier van jongs-af-aan mee te beginnen." Seksuoloog en klinisch psycholoog Marieke Dewitte tijdens de studiedag van Punt vzw

Vaak starten we pas met het aanleren over toestemming als jongeren in de puberteit komen. Toch is het bespreken van toestemming niet enkel van belang wanneer je verwacht dat eerste seksuele contacten met iemand anders zullen plaatsvinden: grenzen en wensen leren (h)erkennen vraagt tijd en oefening, en ook jonge kinderen kunnen (fysieke) grenzen leren (h)erkennen en bespreken. Van jongs-af-aan hierover leren geeft kinderen de taal en oefenkansen om dit te benoemen, maakt kinderen en jongeren hiermee vertrouwd en normaliseert het. 

“It’s not ‘the talk’: just as a single ‘talk’ about table manners wouldn’t make your son polite, a single discussion about intimacy won’t ensure good sexual etiquette [...] parents need to have habitual, brief, often casual conversations that increases in complexity as children grown older.” Peggy Orenstein in ‘Boys & Sex: Young Men On Hookups, Love, Porn, Consent, and Navigating the New Masculinity’ (2020, pp. 222)

Starten met leren over het stellen en aanvaarden van grenzen, seksuele toestemming, relatievorming en positieve seksualiteit is ook een van de aanbevelingen uit het UN-MENAMAIS onderzoek (2021) rondom de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag

Drie twee een: start!

Gelukkig zijn heel wat boeken en hulpmiddelen voorhanden voor kinderen, jongeren en opvoeders om dit thema voor en met iedereen bespreekbaar te maken. Denk bijvoorbeeld aan het kinderboeken Nee: een boek over nee en ja zeggen en het prentenboek De baas over je lijf: over bloot, aanraken en grenzen, het jongerenboek Respect: een gids in seks en liefde voor jongens van nu en de boeken naar opvoeders: Boys & Sex: Young Men On Hookups, Love, Porn, Consent, and Navigating the New Masculinity van Peggy Orenstein en Raising Feminist Boys: How to Talk with Your Child About Gender, Consent & Empathy van Bobbi Wegner. 

Daarnaast zijn er ook heel wat tools voor professionals om hiermee aan de slag te gaan, zoals de Mijn wens, mijn grens lespakketten, het FlirterTwister spel en het vlaggensysteem van Sensoa, het Vlaams Expertisecentrum voor Seksuele Gezondheid, de EquiSchools handleiding, en de brochure Zo praat je met jongens over seks van Rutgers expertisecentrum seksualiteit in Nederland. Ook zijn er heel wat organisaties die vormingen aanbieden rond relationele en seksuele vorming en seksueel grensoverschrijdend gedrag, zoals Pimento, Sensoa en Punt vzw.

“#Respecttechniek #2: Respecteer grenzen. Niemand mag jou ongewenst aanraken of je dwingen tot seks, want jij bent de baas over je eigen lichaam. Het is belangrijk dat anderen respecteren dat je lichaam jouw eigendom is, maar het is ook belangrijk dat jij anderen daarin respecteert.” Inti Chavez Perez in Respect: een gids in seks en liefde voor jongens van nu (2019, p. 97)

In de pers:

Meer weten?

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

Mask Off: Masculinity Redefined / J.J. Bola, 2019
Het nieuwe seksuele strafrecht: artikelsgewijze bespreking van de hervormingen anno 2022 / Manon Cop & Thomas Henrion, 2022
Boys & Sex: Young Men on Hookups, Love, Porn, Consent, and Navigating the New Masculinity / Peggy Orenstein, 2020
Raising Feminist Boys: How to Talk With Your Child About Gender, Consent & Empathy / Bobbi Weigner, 2021

Bron banner en hoofdafbeelding: Piotrekswat van Getty Images via Canva Pro

#RoSaschrijft #Pers:pectief #Nieuwsbrief #Seks #Consent #Toestemming #Mannelijkheid #DubbeleStandaard #MeToo #SGG

Op de hoogte blijven van RoSa thema's en actua?

Ontvang onze tweewekelijkse Pers:pectief waarin we een actueel of onderbelicht thema bespreken vanuit een genderperspectief, of kies voor onze driemaandelijkse Uitgelezen met tal van boekrecensies, interviews, de nieuwste aanwinsten in onze almaar groeiende collectie en nog veel meer, telkens rond één specifiek thema.

Schrijf je in

Deze website maakt gebruik van cookies om uw gebruikservaring te optimaliseren. Door op ‘Ik ga akkoord’ te klikken of door gebruik te blijven maken van deze website, gaat u akkoord met het plaatsen van deze cookies. Wil u meer weten over cookies? Meer info

Ik ga akkoord