hier komen promoties & acties

24.10 | Intersekse rechten als feministische kwestie

RoSa vzw belicht elke twee weken een specifiek gendergerelateerd thema of bespreekt de genderdimensie van een actueel of onderbelicht onderwerp. Naar aanleiding van Intersex Awareness Day zoomen we deze week in op intersekse rechten als feministische kwestie.

Gepubliceerd op 24/10/2024

Sinds 2004 staat 26 oktober jaarlijks in het teken van Intersex Awareness Day. Op die dag staan we stil bij de rechten van intersekse personen die nog te vaak geschonden worden. In april 2024 maakt de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties een resolutie bekend die het geweld, de discriminatie en de wanpraktijken tegenover intersekse personen aankaart en wil bestrijden. Dit is een primeur en de eerste stap bij de VN om mensenrechten voor intersekse personen te erkennen. In deze Pers:pectief duiken we dieper in die mensenrechten, en leggen we uit waarom dit een feministische kwestie is. 

Het ontstaan van Intersex Awareness Day

Intersekse Vlaanderen omschrijft intersekse personen als “mensen die geboren zijn met geslachtskenmerken (chromosomen, genitaliën, geslachtsklieren, hormonen, en puberteitskenmerken) die niet volledig passen binnen de normen zoals die gesteld zijn door de medische wereld en/of de gangbare socio-culturele opvatting van de omgeving waarbinnen het kind wordt geboren.” De organisatie duidt ook op de omgekeerde term: endosekse, met het Griekse voorvoegsel “endo-” dat “binnen” betekent en verwijst naar het “passen binnen de normen”. Intersekse variaties zijn niet altijd zichtbaar bij de geboorte, en worden meestal later in het leven opgemerkt. Vaak is dat tijdens de puberteit wanneer de ontwikkeling van secundaire geslachtskenmerken uitblijft, of bij onderzoeken naar vruchtbaarheidsproblemen. Soms blijven ze zelfs helemaal ongedetecteerd gedurende iemands leven. 

Cijfers over de prevalentie variëren sterk. Intersekse Vlaanderen gaat uit van 1,7% van de bevolking, maar rapporteert dat cijfers variëren van 1 op 1500 of 2000 (0,05%) tot 4%. De reden waarom cijfers vaak verschillen is een gebrek aan onderzoek enerzijds, en aan een eenduidige definitie anderzijds: de cijfers zijn afhankelijk van welke variaties wel of niet als intersekse worden gezien, en daar bestaat nog geen wereldwijde consensus over. 

Meestal identificeren intersekse personen zich nadrukkelijk als vrouw of man, maar hebben ze lichamelijke kenmerken die niet uitsluitend als ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ worden beschouwd. Denk aan meisjes met XY chromosomen en zonder baarmoeder, of iemand bij wie de plasbuis op een andere plek uitmondt dan voorspeld. Officieel vallen al deze variaties onder de noemer ‘intersekse’. 

Artsen gebruiken soms ook de term “disorders of sex development” (DSD) in plaats van intersekse. Volgens Intersekse Vlaanderen is dit een verouderde term die ervoor zorgt dat intersekse variaties bekeken worden als een pathologie, een medische aandoening waar iets aan gedaan kan - en moet - worden. Net dat willen intersekse personen en activisten aanvechten: de medische ingrepen, vaak geslachtsoperaties, die worden uitgevoerd op kinderen zonder hun toestemming of voldoende sensibilisering bij ouders of voogden en zelfs medisch personeel. 

Waar DSD intersekse personen benadert vanuit een medisch perspectief, wil de term ‘intersekse’ hen net benaderen vanuit een maatschappelijke en sociale blik. Door verwijzingen naar afwijkingen of ‘disorder’ weg te laten, is er ruimte om intersekse variaties te bekijken als een natuurlijk onderdeel van biologische diversiteit. Deze benadering vertrekt niet vanuit het idee dat deze personen operaties of andere medische ingrepen nodig hebben ‘ter correctie’. Net die ingrepen, vaak “sex-normalising surgeries” genoemd, vormden de aanleiding voor de start van Intersex Awareness Day. 

Op 26 oktober 1996 protesteerden leden van Intersex Society of North America (ISNA) en Transexual Menace in de VS op een bijeenkomst van de Amerikaanse Academie voor Kindergeneeskunde. Dat deden ze om ethische vragen op te werpen rond de medische ingrepen die worden uitgevoerd op kinderen bij wie een geslachtsvariatie is vastgesteld. Ook in Nederland was het op dat moment nog een gangbare praktijk om kinderen te opereren zonder toestemming van de ouders of voogden. Pas in 2006 kregen zij de keuze om die operaties wel of niet te laten uitvoeren. Het protest in de VS kon op heel wat media-aandacht rekenen, en werd door velen gezien als de eerste keer dat de rechten van intersekse personen in het publieke debat besproken werden. 

Om dit protest en de mensen die dit hebben mogelijk gemaakt te eren, besloten Betsy Driver, oprichter van Bodies Like Ours, een online forum voor intersekse personen, en Emi Koyoma, ex-medewerker van ISNA, in 2003 om van 26 oktober Intersex Awareness Day te maken.

Intersekse rechten als feministische kwestie

Dat er nog sensibilisering nodig is omtrent intersekse variaties en personen, blijkt ook uit hun afwezigheid in het feministisch discours. Veel intersekse personen en activisten geven aan dat ze zich uitgesloten en vergeten voelen door feministen, terwijl zij net veel overlap zien tussen de problematieken die beide groepen aankaarten. Het doorbreken van rigide gendernormen, het recht op zelfbeschikking, en een gelijke participatie aan de samenleving zijn enkele voorbeelden van hun gemeenschappelijke doelen. 

Gendernormen doorbreken

Uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat er veel meer variaties bestaan in biologisch geslacht dan ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’. Toch stuiten veel intersekse personen op onbegrip, stigmatisering en discriminatie.

Het feit dat ze niet in een van de twee genderhokjes geplaatst kunnen worden, vormt volgens sommigen een bedreiging voor de traditionele westerse genderrollen. Het is daarom niet toevallig dat intersekse personen ook het doelwit zijn van de antigenderbeweging, die zich niet alleen focust op het behouden van deze rollen, maar ook op het voorkomen van elke variatie hierop:

Volgens Daniele Paletta van ILGA world hebben wetten die trans personen en cisgender vrouwen benadelen ook een impact op intersekse personen, al worden die amper erkend of benoemd. Dat vertelt die in de podcast Making Rainbow Waves. Kimberly Zieselman van Outright International voegt daaraan toe dat er in de VS aan sommige wetten tegen genderbevestigende zorg voor trans kinderen en jongeren zelfs uitzonderingen toegevoegd worden voor intersekse personen. Medische ingrepen en operaties met permanente gevolgen zijn wel toegankelijk (en vaak gestandaardiseerd) voor intersekse kinderen, maar niet voor trans kinderen.

Zelfbeschikkingsrecht

Zelfbeschikkingsrecht staat hoog op de agenda bij feministen wereldwijd: de toegang tot reproductieve rechten (bijvoorbeeld abortus, anticonceptie en vruchtbaarheid) en het bestrijden van (vrouwelijke) genitale verminking zijn daar twee voorbeelden van. Net deze twee thema’s staan ook bovenaan het lijstje van intersekse personen en mensenrechtenactivisten, want hun zelfbeschikkingsrecht wordt hen nog te vaak ontzegd. 

De aanzet voor Intersex Awareness Day was het in vraag stellen van geslachtsoperaties die uitgevoerd worden bij kinderen zonder hun toestemming of de sensibilisering van ouders, voogden en zelfs medisch personeel. Deze ingrepen worden ook wel “sex-normalising surgeries” genoemd: operaties die variaties in de geslachtsdelen wegwerken door ze eenduidig ‘mannelijk’ (bijvoorbeeld een penis en teelballen) of ‘vrouwelijk’ (bijvoorbeeld een vagina en vulva) te maken.

Mensenrechtenactivisten en intersekse personen vechten al decennia tegen de standaardisering van deze operaties, en bestempelen dergelijke ingrepen als genitale verminking: de genitaliën van een kind worden aangepast om een socio-culturele norm in stand te houden. Volgens hen ontzeggen deze ingrepen het kind het recht op zelfbeschikking of lichamelijke integriteit: zelf mogen en kunnen bepalen wat er gebeurt met je eigen lichaam. Want hoewel intersekse variaties vaak worden bestempeld als een afwijking of conditie waar iets aan gedaan moet worden, is het zelden zo dat deze variaties voor medische problemen of ongemakken zorgen die verhinderd kunnen worden door deze operaties. Bij enkele variaties, zoals bijnierschorshyperplasie (CAH), kan er wel sprake zijn van hormoontekorten die levensbedreigend zijn en dus opgevangen moeten worden met medicatie. Bij sommige variaties is er een verhoogde kans op onvruchtbaarheid, en in zeer zeldzame gevallen op kanker. De enige manier waarop deze bedreigingen voorkomen kunnen worden zijn verdere diagnostische tests en opvolging, stelt Intersekse Vlaanderen in hun infobrochure. De ingrepen die worden uitgevoerd op de geslachtsdelen van intersekse kinderen lossen met andere woorden zelden een medisch probleem op.

Waarom worden deze ingrepen dan wel uitgevoerd? Volgens Amerikaanse geschiedkundige Elizabeth Reis vertrekken deze artsen vanuit de culturele context waarin ze werken. Dat schrijft ze in haar boek Bodies In Doubt: An American History of Intersex. Dat wetenschappelijk onderzoek aantoont dat er veel meer variaties bestaan dan deze twee staat in fel contrast met de maatschappelijke opvatting dat iedereen ofwel een vrouw, ofwel een man is. Er is geen ruimte voor variaties of grijze zones, waardoor lichamelijke variaties in geslachtskenmerken worden bestempeld als afwijkend en ongewenst. Die opvatting is voorbijgestreefd én niet universeel: er zijn tal van samenlevingen waarin er drie of meer seksen erkend worden, al zijn er nog steeds genderrollen aan gekoppeld.

Het gevolg daarvan is dat kinderen medische ingrepen of behandelingen moeten ondergaan die hen wel in een van deze twee hokjes kunnen plaatsen, al hebben ze vaak grote en nadelige gevolgen op hun verdere leven en ontwikkeling.

Een van die gevolgen is sterilisatie en bijgevolg onvruchtbaarheid. Door bijvoorbeeld functionerende teelballen te verwijderen terwijl er geen baarmoeder of eierstokken aanwezig zijn, wordt iemand onvruchtbaar gemaakt zonder diens toestemming. Men kan deze operaties dus zien als een verplichte en ongewenste sterilisatie. Zo oordeelde de Wereldgezondheidsorganisatie er ook over in 2014 in hun rapport waarin ze stellen dat ze opgelegde sterilisaties bij verschillende gemarginaliseerde groepen willen bestrijden, waaronder bij intersekse personen.

Tal van intersekse personen geven ook aan dat deze operaties, en vooral de geheimzinnigheid errond, grote effecten hebben op hun identiteitsontwikkeling en op hun mentale, fysieke en seksuele gezondheid. Zo getuigde Nederlandse artiest Raven van Dorst recent over hoe die erachter kwam dat die intersekse was, en welk effect de stilte hierrond heeft gehad op hun mentaal welzijn. Raven werd geboren met een genitale variatie, waarop die op aanraden van een arts geopereerd werd om fysiek wel binnen het hokje ‘meisje’ te passen en zo te worden opgevoed. Tijdens de puberteit krijgt die ook hormonale medicatie toegediend. Pas wanneer die volwassen is komt Raven erachter dat die intersekse is en deze operatie nderging als kind, wat hen een volledig ander perspectief geeft op hun kindertijd en identiteit.

Documentairemaker en intersekse persoon Marieke Schoutsen vertelt daarover nog dat niet alleen de medische ingrepen, maar ook het taboe en de geheimhouding  een groot effect kunnen hebben op de ontwikkeling en het sociaal leven van intersekse personen. Daarom maakte die in 2024 samen met Sharan Bala de documentaire ‘Kiezen, snijden, zwijgen’. Voor hen is het belangrijk om deze taboes te doorbreken zodat er ruimte komt voor intersekse personen én hun omgeving om bij te leren en te accepteren, wat een positief effect kan hebben op hun mentaal welzijn.

In 2020 kondigde toenmalig staatssecretaris voor Diversiteit Sarah Schlitz aan dat er een verbod zou komen op operaties bij jonge intersekse kinderen, tenzij hun leven in gevaar is of bij een dringende medische noodzaak. Dat wetsvoorstel is ingediend, maar nog niet van kracht.

Gelijke participatie aan de samenleving

Wettelijke erkenning

Dat de klassieke tweedeling van geslachten en genderidentiteiten is voorbijgestreefd, wordt niet weerspiegeld in de manier waarop ze vandaag worden geregistreerd in België. De roep om erkenning van meer dan alleen ‘V’ en ‘M’ klinkt dan ook luid, want een incorrecte verwijzing naar geslacht kan een effect hebben op iemands participatie aan de samenleving. Zo ondervinden sommigen drempels in hun toegang tot gezondheidszorg, en hebben trans mannen nog maar sinds 2022 toegang tot de terugbetaling van anticonceptie

Sommige landen, waaronder Australië, Nepal, Pakistan, Malta en Canada hebben een X in het paspoort of in de geboorteakte geïntroduceerd. In Duitsland is het een optie voor intersekse personen om zich blanco te laten registreren. Toch zijn hier kanttekeningen bij te plaatsen. Want hoewel het voor velen een bevrijding zou kunnen zijn, vrezen sommigen net dat een ‘X’ de deur zou kunnen openen voor discriminatie en geweld. Denk dan aan discriminatie op de arbeidsmarkt of in de zoektocht naar een woning, of de ontzegging van toegang tot landen waarin die ‘X’ niet wordt erkend. Anderen vrezen dan weer dat ze gemakkelijk het doelwit kunnen worden van (grootschalige) haatacties indien deze gegevens in handen komen van de verkeerde mensen. Ook de toegang tot gendergerelateerde zorg en rechten bij wie een ‘X’ op hun paspoort heeft staan is nog onduidelijk: wat met bijvoorbeeld ouderschapsverlof en bescherming van gendergerelateerd geweld? Een ‘X’ introduceren op paspoorten is dus niet zonder gevolgen, en blijft voer voor onderzoek en discussie. 

Voorlopig is een ‘X’ of een andere optie op je paspoort in België nog niet mogelijk, terwijl deze discussie ook hier relevant is. Intersekse personen, maar ook non-binaire personen of mensen die deze persoonlijke informatie liever voor zich houden pleiten al jaren voor de introductie van de optie om ‘X’ op je paspoort te laten registreren. Wel zette België in 2021 stappen richting de afschaffing van de vermelding van geslacht op onze identiteitskaarten, in plaats van een derde, meer neutrale optie mogelijk te maken. Welke gevolgen dit zou hebben op bijvoorbeeld gezondheidszorg, internationaal reizen, en andere technische aspecten worden naar verluidt nog onderzocht. 

Sport

Een concreet en actueel voorbeeld van een van de vele manieren waarop intersekse personen worden uitgesloten van een gelijke participatie aan de samenleving en onderhevig zijn aan stigmatisering, is hun uitsluiting in de sportwereld. 

In 2019 haalde Zuid-Afrikaanse atleet Caster Semenya het wereldnieuws nadat het Internationaal Sporttribunaal besloot dat ze oneerlijk voordeel haalt uit haar hoge testosterongehalte. Ze mocht nog deelnemen aan internationale sportwedstrijden, maar alleen als ze medicatie zou nemen die haar natuurlijke testosterongehaltes verlaagde. Ook hier zien we de kwestie zelfbeschikking bij intersekse personen terug: er wordt een invasieve voorwaarde opgelegd om deel te mogen nemen aan competitieve sport en, in het geval van Semenya, te werken. 

‘Oneerlijke concurrentie’ in de sport vanwege intersekse personen was ook in 2024 voer voor discussie nadat de Algerijnse bokser Imane Khelif indruk maakte met haar overwinningen op de Olympische Spelen. Er werd gespeculeerd dat de genetische code van Khelif XY-geslachtschromosomen zou bevatten, wat nooit bevestigd werd. Ook over haar testosterongehalte gingen er onbevestigde theorieën en speculaties de ronde. Dit terwijl noch chromosomen, noch testosterongehaltes eenduidig iemands biologisch geslacht bepalen, en er ook nooit bevestigd werd dat deze geruchten klopten. Khelif werd het slachtoffer van online haatreacties (waar ze later een klacht voor indiende), die gebaseerd waren op misinformatie: de resultaten van haar tests zijn vanwege privacy regels immers niet openbaar gemaakt. 

De vraag rijst steeds vaker of het controleren van het biologische geslacht van vrouwelijke atleten te rijmen valt met het verlangen naar eerlijke competitie, terwijl andere biologische kenmerken, zoals bijvoorbeeld lengte of vo2 max, worden genegeerd. Ook het feit dat er vaak meer biologische verschillen zijn tussen respectievelijk vrouwen en mannen onderling, wordt zelden meegenomen in deze discussies.

Om te voorkomen dat intersekse personen nog verder worden uitgesloten, roepen activisten wereldwijd op om meer te investeren in onderzoek, zorg, en activisme:

In de pers:

Meer weten?

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

Bron afbeelding en banner: Katie Rainbow via Pexels

#RoSaschrijft #Perspectief #Nieuwsbrief #Intersex #Intersekse #Awareness #Day #Actiedag #Feminisme #Zelfbeschikking

Op de hoogte blijven van RoSa thema's en actua?

Ontvang onze tweewekelijkse Pers:pectief waarin we een actueel of onderbelicht thema bespreken vanuit een genderperspectief, of kies voor onze driemaandelijkse Uitgelezen met tal van boekrecensies, interviews, de nieuwste aanwinsten in onze almaar groeiende collectie en nog veel meer, telkens rond één specifiek thema.

Schrijf je in