Zomer 2025: Koloniseren in naam van vrouwenemancipatie

Gepubliceerd op 01/07/2025

Feminisme is de verzameling maatschappelijke en politieke stromingen die ongelijke genderverhoudingen kritisch analyseren en gendergelijkheid nastreven. Ondanks dit gemeenschappelijk streefdoel hebben er altijd grote verschillen bestaan tussen feministen onderling in de manier waarop ze gendergelijkheid invullen en willen bereiken. Uit de geschiedenis blijkt dat feministische ideeën en discoursen soms ook werden misbruikt om vormen van onderdrukking mee te ondersteunen of goed te praten. Ook tijdens het kolonialisme werd een bepaald feministisch discours gebruikt om het Europese beschavingsproject goed te praten. Deze Uitgelezen zoomt in op de paradox van feminisme als bevrijdingsdiscours, maar ook als instrument voor onderdrukking.

In de tweede helft van de negentiende eeuw namen steeds meer Europese, witte vrouwen deel aan het publieke leven in de kolonies. Vrouwenorganisaties, missiezusters, onderwijzeressen en feministen draaiden mee in de koloniale structuren, vaak onder het mom van vrouwelijke solidariteit of met de doelstelling om zogenaamd onderdrukte inheemse vrouwen te redden. Op die manier onderschreven en bevestigden witte feministen de zogenaamde superioriteit en het wereldwijd toepasbaar zijn van het westerse ontwikkelingsmodel. De visie van westerse vrouwen op niet-westerse vrouwen werd mee bepaald en gevormd door de tijdsgeest en de context van kolonialisme, wat solidariteit met vrouwen in niet-westerse landen lange tijd heeft belemmerd en racistische ideeën en koloniale normen mee in stand hield.

Heel wat Europese vrouwen, die in eigen land vaak weinig tot geen politieke of publieke macht hadden, verkregen via hun werk in de koloniën een bepaalde vorm van invloed of status. Ze werkten bijvoorbeeld als missiearbeidsters, lerares of verpleegkundige, maar dienden vooral als zogenaamd cultureel voorbeeld voor de bevolking. Vooral in het missiewerk, zoals de katholieke en protestantse kerken in Afrika, Azië en het Caribisch gebied, probeerde men westerse vrouwelijksheidsnormen en -idealen op te leggen aan gekoloniseerde vrouwen en vrouwenlichamen. Inheemse vrouwen moesten bekeerd en beschaafd worden aan de hand van educatie. Westerse ideeën en concepten over de plaats en de rol van de vrouw en over het gezin werden eenzijdig opgelegd, zonder rekening te houden met culturele en lokale tradities en praktijken.

Die problematische eurocentrische en oriëntalistische invulling van vrouwenemancipatie heeft de feministische beweging lang achtervolgd en wordt intussen grondig bevraagd en bekritiseerd. Postkoloniale kritiek bleef niet uit. Het structurele racisme en superioriteitsdenken in vele westerse vormen van feminisme van de vorige eeuw werden gecontesteerd door verschillende feministische stromingen en bewegingen, waaronder Black Feminists. Aan de hand van onderbouwde kritieken op het etnocentrisme, oriëntalisme en racisme in wit, imperialistisch feminisme stelden zij relaties van macht, dominantie en medeplichtigheid in vraag en benadrukten ze intersecties van etniciteit en gender. Postkoloniale en zwart-feministische denkers en auteurs hebben op die manier het kruispuntdenken of intersectionaliteit op de kaart gezet, een belangrijke stap in feministisch denken en in genderstudies, en een noodzakelijke stap naar een inclusief, transnationaal en solidair feminisme.

Toch weerklinkt koloniale retoriek en imperialistische verbeelding ook vandaag nog in het maatschappelijke en politieke debat. Politieke partijen, ideologische bewegingen en regeringen maken gebruik van vrouwenrechten om imperialistische projecten, anti-migratiebeleid en antidiversiteitsdiscours te legitimeren. Feministische waarden en idealen worden ingezet als pasmunt om bepaalde bevolkingsgroepen te stigmatiseren en te onderdrukken, zogenaamd om vrouwen te beschermen en vrouwenemancipatie te bevorderen. Zo krijgt feminisme vandaag opnieuw een exclusieve invulling, die discriminatie tussen vrouwen onderling in stand houdt.

Deze Uitgelezen belicht hoe feminisme doorheen de geschiedenis zowel diende als een middel van verzet, als een instrument voor onderdrukking. Het toont aan hoe koloniale ideeën hun invloed uitoefen(d)en op feministische stemmen en hoe deze spanningen vandaag de dag nog steeds aanwezig zijn.

In deze Uitgelezen

Voor elke nieuwe editie van de Uitgelezen-nieuwsbrief zoeken we naar materiaal in onze bibliotheek over het thema dat we deze keer uitlichten en vullen we dit aan met nieuwe boeken die onze collectie verrijken. Onderaan vind je de aanwinstenlijst terug met alle nieuwste boeken in onze bibliotheek. Daarnaast stellen we een leeslijst samen met boeken die binnenkort beschikbaar zijn of al deel uitmaken van onze collectie over het thema koloniseren in naam van vrouwenemancipatie.

Naar goede gewoonte selecteerden we een vijftiental boeken voor korte besprekingen, en twee voor uitgebreide recensies. Voor de twee langere besprekingen van onze categorie RoSa leest kozen we enerzijds voor de recente anthologie Gender and German Colonialism (2024), waarin Chunjie Zhang & Elisabeth Krimmer onderzoeken hoe gender en kolonialisme elkaar beïnvloedden in landen zoals België, Duitsland en Nederland, en hoe deze dynamieken doorwerken in racistische en seksistische structuren vandaag. Anderzijds bespreken we het boek Feminism’s Empire (2022). Auteur Carolyn J. Eichner toont hoe Franse feministen in de negentiende eeuw zich zowel verzetten tegen, als bijdroegen aan het Frans imperialisme. Het boek analyseert op verhelderende wijze hoe het feminisme en imperialistische/kolonialistische ideeën verweven raakten met elkaar.

In de categorie RetroRoSa halen we een oud exemplaar uit onze collectie van onder het stof. Dit keer kozen we voor Gendering Orientalism: Race, Femininity and Representation (1996) van Britse cultuurhistorica Reina Lewis.

Voor de RoSa luistert, zetten we een aflevering in de kijker van de podcast The queer is yet to come/ Le queer est à venir getiteld “A look at the past: women in colonial Algeria, silent or silenced?”. In deze aflevering vertelt professor en auteur Marnia Lazreg over de vergeten stemmen van Algerijnse vrouwen voor, tijdens en na de Franse kolonisatie.

Tot slot zetten we weer een RoSa rolmodel en een bezoeker in de kijker.

Korte besprekingen

Elke editie van de Uitgelezen zet een vijftiental, al dan niet nieuwe, boeken uit onze collectie in de kijker. Via onderstaande knop lees je onze korte besprekingen van een selectie boeken over kolonialisme en imperialisme in naam van vrouwenemancipatie.

RoSa leest

Een groot deel van de kennis bij RoSa is opgebouwd op basis van onze zorgvuldig gecreëerde en unieke bibcollectie vol non-fictie literatuur over gender en feminisme. Voor deze Uitgelezen kozen we voor twee interessante en recente werken die we warm aanbevelen.

Gender and German Colonialism (2024) - Chunjie Zhang & Elisabeth Krimmer [Eds.]

Hoewel de titel anders doet vermoeden, onderzoekt deze academische anthologie niet alleen de rol van gender in de Duitse, maar ook in de Belgische, Nederlandse, Oostenrijkse en Zwitserse koloniale en neokoloniale geschiedenis, literatuur en cultuur. De analyse door de lens van gender evenals het vergelijkende perspectief maken deze anthologie een absolute aanrader voor al wie het onlosmakelijke verband wil begrijpen tussen het Europese koloniale verleden en hedendaagse racistische en gegenderde discoursen, praktijken en structuren.

Het boek vertrekt vanuit de motivatie om een belangrijke lacune in academisch onderzoek te vullen. Terwijl Groot-Brittannië en Frankrijk doorgaans als grote koloniale mogendheden gelden en hun imperiale rijken breed worden bestudeerd én vergeleken, is er veel minder onderzoek gedaan naar de koloniale geschiedenissen van Duitsland, België, Nederland, Oostenrijk en Zwitserland. Daarnaast worden deze landen, als ze al bestudeerd worden, maar zelden in vergelijkend perspectief geplaatst, ondanks hun talige en culturele overeenkomsten. Ook de rol van gender in kolonialisme, zeker in het geval van bijvoorbeeld België en Duitsland, blijft veelal onderbelicht. Die hiaten beogen Zhang en Krimmer met deze anthologie op te vullen.

Feminism's Empire (2022) - Carolyn J. Eichner

Feminism's Empire onderzoekt de complexe verwevenheid van feminisme en imperialisme in het Frankrijk van de late negentiende eeuw. Het boek laat zien hoe feministische denkers en activisten zich niet alleen uitspraken tegen kolonialisme, maar tegelijkertijd ook bepaalde koloniale opvattingen over ras en seksualiteit overnamen en aanwendden om hun eigen emancipatie te bevorderen. Het boek bevat ook een belangrijke les voor het feminisme van vandaag: “Één universeel feminisme bestond niet – en kan ook niet bestaan”, aldus de auteur.

“The desire to dissolve gender hierarchy often masked the use and reinforcement of geographical and racialized oppressions [...] Some feminists turned to and appropriated imperial concepts to advance their particular political goals.”

RetroRoSa

In de categorie RetroRoSa halen we een vergeten parel van onder het stof. Dit keer kozen we voor Gendering Orientalism: Race, Femininity and Representation (1996) van de Britse cultuurhistorica Reina Lewis.

In tegenstelling tot veel werken die de culturele geschiedenis en beeldvorming van Europees imperialisme analyseren, richt Lewis zich niet op de oriëntalistische representatie van gekoloniseerde vrouwen, maar op de uitgesproken eurocentrische blik en actieve inbreng van westerse vrouwen in die representaties. Daarmee stelt Lewis de gangbare, gegenderde assumptie ter discussie dat oriëntalisme primair een mannelijke blik op het vrouwelijke lichaam betreft.

Aan de hand van het minder bekende werk van onder andere de Franse kunstenaar Henriette Browne (pseudoniem van Sophie de Bouteiller) en de Britse auteur George Eliot (pseudoniem van Mary Anne Evans), laat Lewis overtuigend zien dat ook westerse vrouwen een oriëntalistisch perspectief uitdragen en bestendigen. Hun beschrijvingen en representaties van gekoloniseerde vrouwen waren niet neutraal of louter passief, maar ingebed in de koloniale machtsverhoudingen van hun tijd.

Met Gendering Orientalism biedt Lewis een kritische herlezing van de rol van witte, Europese vrouwen binnen het negentiende-eeuwse koloniale en imperiale discours. Ze toont hoe vrouwelijke oriëntalistische kunstenaars en auteurs uit Europa ‘de ander’, mensen uit gekoloniseerde gebieden, op een specifieke manier verbeeldden - anders dan hun mannelijke tijdgenoten, maar niet noodzakelijk minder exotiserend. Hun kijk werd mede beïnvloed door hun eigen maatschappelijke positie, waarbij klasse, gender en hun complexe verhouding tot koloniale macht een bepalende rol speelden.

Lewis' werk blijft ook vandaag relevant voor iedereen die interesse heeft in postkoloniale en feministische kritieken van het koloniale tijdperk. Deze parel in de RoSa-collectie biedt een genuanceerd inzicht in de uiteenlopende manieren waarop vrouwen zowel onderworpen waren aan, als medeplichtig aan oriëntalistische representatie.

RoSa luistert

In de categorie RoSa luistert bespreken we interessante podcasts over gender en/of feminisme die ons opvallen, die we warm aanbevelen of die we kritisch onder de loep nemen. Voor deze Uitgelezen luisterden we naar een aflevering van de podcast The Queer Is Yet To Come / Le queer est à venir.

Deze podcast, met afleveringen zowel in het Frans als in het Engels en het Arabisch, duikt in de diverse ervaringen rond gender en seksualiteit in Noord-Afrikaanse samenlevingen en hun diaspora. We luisterden geboeid naar een aflevering met de Algerijnse auteur en academica Marnia Lazreg, die vorig jaar kwam te overlijden. Lazreg, voormalig professor sociologie aan Hunter College en het Graduate Center van de City University of New York, vertelt over haar boek The Eloquence of Silence: Algerian Women in Question, voor het eerst uitgebracht in 1994 en heruitgegeven in 2019.

In deze podcastaflevering analyseert Lazreg het verhaal van Algerijnse vrouwen vóór, tijdens en na de Franse kolonisatie. Zo beschrijft ze hoe zelfs invloedrijke Algerijnse vrouwen monddood werden gemaakt, en vrouwen in het algemeen verdwenen in culturele beeldvorming en dominante geschiedschrijving. Aan de hand van persoonlijke verhalen schetst Lazreg de rol van gender in het koloniale project van Frans-Algerije.

Rolmodel

Gloria Wekker is Nederlandse emeritus hoogleraar sociale en culturele antropologie. Haar onderzoek spitst zich voornamelijk toe op het kruispunt van gender, seksualiteit, Afro-Caribische diaspora en postkolonialisme.

In 2016 verschijnt haar boek Witte onschuld: paradoxen van kolonialisme en ras, waarin ze het alledaags racisme en de "kleurenblindheid" van de gemiddelde (witte) Nederlander problematiseert, evenals de blijvende invloed van het nationale en koloniale verleden op het collectieve geheugen van haar land.

Naast haar academische werk is ze ook een fervente antiracisme-activist en mede-oprichter van Sister Outsider, een lees- en actiegroep voor zwarte vrouwen die van zwarte vrouwen houden.

Sinds 2017 is Wekker ook actief bij BIJ1, een linkse Nederlandse politieke partij waar ook Sylvana Simons en Anja Meulenbelt lid van zijn.

Bezoeker in de kijker

Lang voordat Mirre de eerste keer de bibliotheek van RoSa bezocht, volgde ze onze Instagram-pagina al. De thema’s die daar aan bod komen, spraken haar aan. Vandaar dat ze meteen reageerde op een vacature voor jobstudenten in de bibliotheek. Intussen is dat precies een jaar geleden en werkt ze met veel plezier in de bib. In september begon Mirre met de master Gender en Diversiteit, een richting die perfect aansluit bij wat ze in de RoSa-bibliotheek terugvindt.

Mirre is dan ook een trouwe ontlener. Ze houdt ervan om op ontdekkingstocht te gaan tussen de nieuwe aanwinsten en tussen de titels te snuisteren die ze nog niet kent. Vooral theoretische en filosofische werken trekken haar aandacht, net als boeken rond disability studies.

Een van haar favoriete boeken uit de collectie is Care Work: Dreaming Disability Justice van Leah Lakshmi Piepzna-Samarasinha. Wat haar aanspreekt in dit werk is de focus op community care, de toegankelijke schrijfstijl en de manier waarop het boek op een intersectionele manier verschillende vormen van zorg, uitsluiting en verbondenheid belicht. Het zit vol met sprekende voorbeelden die deze thema’s tastbaar maken.

Benieuwd? Ontdek de RoSa boekbespreking van Care Work: Dreaming Disability Justice!

Aanwinstenlijst

De aanwinstenlijst is een up-to-date overzicht van alle nieuwe literatuur (boeken en digitale documenten) in de RoSa-bibliotheek. Daar zal je een aantal titels vinden over kolonialisme en imperialisme in naam van vrouwenemancipatie, maar ook over tal van andere thema’s. Je bent meer dan welkom om deze nieuwe werken in onze bibliotheek te raadplegen en uit te lenen. Digitale documenten kunnen naargelang de auteursrechten online en/of ter plaatse in de bibliotheek geconsulteerd worden.

Samenstelling: Anne April

Leeslijst

Bij de aankoop van nieuwe titels voor onze collectie focuste we het afgelopen seizoen op de rol van gender en de betrokkenheid van westerse vrouwen in Europees kolonialisme en imperialisme, met een focus op België en onze buurlanden. Uiteraard hadden we ook al heel wat titels in huis. Wil je je - net zoals wij de afgelopen periode deden - verdiepen in het thema? Neem dan zeker een kijkje in onze leeslijst. Daar vind je een mooi overzicht van titels die (binnenkort) beschikbaar zijn in de RoSa-bibliotheek over dit thema.

Meer weten?

• RoSa rolmodel: Gloria Wekker
• RoSa thema: Postkoloniaal feminisme
• RoSa leeslijst: Koloniseren in naam van vrouwenemancipatie
• RoSa leest: Feminism’s Empire - Carolyn J. Eichner
• RoSa leest: Gender and German Colonialism - Chunjie Zhang & Elisabeth Krimmer
• RoSa leest: Boekentips koloniseren in naam van vrouwenemancipatie
• RoSa luistert: Podcast The Queer Is Yet To Come over vrouwen in Frans-Algerije

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Femmes et génocides: la colonisation allemande du Sud-Ouest africain (Namibie): XIXe-XXIe siècle / Christine de Gémeaux, 2025
• Gender and German Colonialism: Intimacies, Accountabilities, Intersections / Chunjie Zhang & Elisabeth Krimmer, 2024
• Vénus Noire: Black Women and Colonial Fantasies in Nineteenth-Century France / Robin Mitchell, 2024 (binnenkort beschikbaar)
• Envisioning African Intersex: Challenging Colonial And Racist Legacies In South African Medicine / Amanda Lock Swarr, 2023
• Feminism’s Empire / Carolyn J. Eichner, 2022
• Witte onschuld: paradoxen van kolonialisme en ras / Gloria Wekker, 2018
• Gender and Empire / Philippa Levine, 2007
• The Invention Of Women: Making An African Sense Of Western Gender Discourses / Oyèróké Oyěwùmi, 2001

Bron thumbnail: Jakob Braun via Unsplash
Bron banner: eigen archief

#RoSaleest #Uitgelezen #Nieuwsbrief #Zomer2025 #Boekentips #Vrouwen #Gender #Feminisme #Kolonialisme #Imperialisme